ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΈΝΓΚΕΛΣ: Ένας από τους θεμελιωτές της κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΈΝΓΚΕΛΣ: Ένας από τους θεμελιωτές της κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου


Στα 110 χρόνια από το θάνατό του


Στις 5 Αυγούστου του 1895, στις 10.30 το βράδυ, έπαψε να χτυπά η καρδιά του ηγέτη της παγκόσμιας εργατικής τάξης μετά το θάνατο του Καρλ Μαρξ, του Φρίντριχ Ενγκελς. Του ανθρώπου που από κοινού με τον Καρλ Μαρξ συνδιαμόρφωσαν και θεμελίωσαν την επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης, αποδεικνύοντας το αναπόφευκτο, νομοτελειακό πέρασμα της κοινωνίας από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Και έδωσαν έτσι στην πρωτοπόρα επαναστατική τάξη τα όπλα για να γίνει τάξη για τον εαυτό της, προκειμένου να φέρει σε πέρας την ιστορική της αποστολή, την κοινωνική απελευθέρωση από την ταξική εκμετάλλευση.

Ο Ένγκελς ήταν επίσης, μετά το θάνατο του Μαρξ, ο φυσικός ηγέτης της παγκόσμιας εργατικής τάξης, τόσο στο επίπεδο της θεωρίας, όσο και της πράξης. Γιατί ήταν η περίοδος που ήδη είχε ξεκινήσει η συγκρότηση κομμάτων της εργατικής τάξης σε επίπεδο έθους - κράτους στην τότε αναπτυγμένη καπιταλιστική Ευρώπη και η συμβολή, κυρίως θεωρητική, αλλά και πρακτική του Ένγκελς ήταν καθοριστική σ' αυτό, ιδιαίτερα στη Γερμανία, αλλά και γιατί ο Ένγκελς είχε γίνει σημείο αναφοράς για την οργανωμένη πολιτική πρωτοπορία της εργατικής τάξης κάθε χώρας στην προσπάθεια της επεξεργασίας και διαμόρφωσης των προγραμμάτων τους, αλλά και στην αντιμετώπιση των θεωρητικών παρεκκλίσεων στις γραμμές του εργατικού κινήματος, φαινόμενο αντικειμενικό και αναπόφευκτο στα πλαίσια της διαπάλης της αστικής θεωρίας με την επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης.

Αλλά ήταν σημείο αναφοράς και για έναν ακόμη λόγο. Τόσο ο Μαρξ, όσο και ο Ένγκελς, έπαιρναν άμεσα μέρος στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και στην καθοδήγηση των ταξικών αγώνων, ιδιαίτερα μέσα από τις γραμμές της Α' Διεθνούς, στο Γενικό Συμβούλιο της οποίας είχαν εκλεγεί μέλη του. Μετά το θάνατο του Μαρξ ο Ένγκελς συνέχισε να παίρνει άμεσα ο ίδιος μέρος, αλλά και να παρακολουθεί την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, δηλαδή συνέχισε την πραχτική δράση. Και οι δυο θεμελιωτές του επιστημονικού κομμουνισμού, συνδύαζαν θαυμάσια τη θεωρία με την πράξη.

Ο Φρ. Ένγκελς άφησε την τελευταία του πνοή στο Λονδίνο, σε ηλικία 75 ετών.



Ο θάνατός του, ήταν αναμενόμενος, τουλάχιστον για τους ανθρώπους του στενού του περιβάλλοντος. Αλλά ο θάνατος ενός ανθρώπου σαν τον Ενγκελς (το ίδιο είχε συμβεί και με το θάνατο του Μαρξ), δεν μπορούσε να γίνει εύκολα αποδεκτός. Άλλωστε, ποιος από τους ηγέτες της εργατικής τάξης εκείνης της εποχής, ανεξαρτήτως εθνικότητας και ιδιαίτερα όσοι έζησαν για κάποιο χρονικό διάστηκα κοντά του μπορούσαν εύκολα να συμβιβαστούν με την απώλεια του μεγαλύτερου, μαζί με τον Μαρξ, θεωρητικού της επιστημονικής κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου; Ο Ενγκελς ήταν από εκείνους τους ανθρώπους, που, όσο ζουν, νομίζεις πως δε θα πεθάνουν ποτέ, γιατί δε θέλεις να πεθάνουν ποτέ. Ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ, ένας από τους τότε ηγέτες του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, που είχε γνωριστεί και συνεργαστεί με τον Μαρξ και τον Ενγκελς, γράφει:

«Στις 6 Αυγούστου 1895, γυρίζοντας από τη μεγάλη γιορτή των συντεχνιών στη Βρέμη, βρήκα στο αναλόγιό μου στο γραφείο της σύνταξης το θλιβερό τηλεγράφημα... "Ο Στρατηγός πέθανε χθες τη νύχτα 10.30, καμιά προθανάτια αγωνία, χωρίς αισθήσεις από το μεσημέρι. Παρακαλούμε ενημερώστε το Στρατιώτη και τον Ζίνγκερ". Ο "Στρατιώτης" ήμουν εγώ. Από την άνοιξη ξέραμε, δηλαδή το ξέραμε τρεις άνθρωποι στη Γερμανία, ότι ο Στρατηγός υπόφερε από ένα είδος καρκίνου του λάρυγγα, που δεν έπαιρνε γιατρειά. Παρόλο που το θάνατό του τον περιμέναμε, το πλήγμα ωστόσο ήταν σκληρό, φοβερό. Είχε πέσει σαν δέντρο που το κόβουν, ο γιγάντιος ήρωας του πνεύματος που είχε θεμελιώσει μαζί με τον Μαρξ τον επιστημονικό σοσιαλισμό και είχε διδάξει την τακτική του σοσιαλισμού... ο φίλος, ο σύμβουλος, ο οδηγός, ο μαχητής ήταν νεκρός» («Στρατηγός, Αναμνήσεις για τον Ενγκελς», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).

Ο Ενγκελς γεννήθηκε στη Βάδη της Ρηνανίας, της τότε Πρωσίας, στις 28 Νοέμβρη του 1820. Ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης υφαντουργίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε την κόρη του Μαρξ, Ελεονόρα Μαρξ - Εβελινγκ, να παρατηρήσει πολύ εύστοχα ότι «ποτέ δε γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια γιος που να ξεστρατίσει τόσο» («Στρατηγός, Αναμνήσεις για τον Ενγκελς», εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»).

Ο Ενγκελς φοίτησε στο Κολέγιο της Βάδης και έπειτα στο Λύκειο της Ελμπερφελντ, αλλά δεν αποφοίτησε. Άφησε την τελευταία τάξη, αν και ήθελε να συνεχίσει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο, αφού ο πατέρας του είχε διαφορετική γνώμη. Τον ήθελε να ασχοληθεί με τις επιχειρήσεις της οικογένειας. Η οικογένειά του ήταν οικογένεια αστών επιχειρηματιών, δηλαδή ο πατέρας του ήταν καπιταλιστής με επιχειρήσεις στη Γερμανία, αλλά και στο Μάντσεστερ της Αγγλίας. Εγκατέλειψε λοιπόν τις σπουδές για να δουλέψει για ένα χρόνο περίπου στο γραφείο του πατέρα του και στη συνέχεια στη Βρέμη, από τα 1838 έως τα 1841 σ' ένα μεγάλο εμπορικό οίκο. Στη Βρέμη συνδέεται με έναν όμιλο ριζοσπαστών διανοουμένων, τη «Νέα Γερμανία», και άρχισε να μελετά τη γερμανική Φιλοσοφία και ιδιαίτερα τα έργα του Χέγκελ.

Πρώτη συνάντηση με τον Μαρξ

Την άνοιξη του 1841, ο Ενγκελς έφυγε από τη Βρέμη για το Βερολίνο, όπου υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και στον ελεύθερο χρόνο του παρακολουθούσε μαθήματα στο πανεπιστήμιο της πόλης, με αποτέλεσμα να προσχωρήσει στο ρεύμα των Νεοχεγκελιανών, το ρεύμα, δηλαδή, των οπαδών του Χέγκελ, που προσπαθούσαν από τη φιλοσοφία του Χέγκελ να αντιμετωπίσουν κριτικά τη θεωρία του, κυρίως στο θέμα της αντίληψης του κόσμου κόντρα στο απόλυτο ον, το θεό. Από το Μάρτη έως το Δεκέμβρη του 1842, υπήρξε συνεργάτης της «Εφημερίδας του Ρήνου», διευθυντής της οποίας, τον Οκτώβρη του ίδιου έτους, έγινε ο Μαρξ. Ένα μήνα μετά, στα τέλη του Νοέμβρη, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στα γραφεία της εφημερίδας στην Κολωνία, αλλά εκείνη η συνάντηση δεν έμελλε να είναι αυτή που σημάδεψε τη ζωή τους.

Το Μάρτη του 1842, ο Ενγκελς δημοσίευσε την μπροσούρα «Ο Σέλιγκ και η αποκάλυψη», όπου υποβάλλει σε μια ολόπλευρη κριτική τις αντιδραστικές, μυστικιστικές αντιλήψεις του ιδεαλιστή φιλοσόφου Σέλιγκ. Μετά τη στρατιωτική του θητεία, ο Ενγκελς πήγε στην Αγγλία, στο Μάντσεστερ. Εκεί έρχεται σε επαφή με το εργατικό κίνημα της εποχής και τις σοσιαλιστικές ιδέες, όπως εκφράζονταν από το κίνημα των Χαρτιστών και τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Ρόμπερτ Όουεν. Στην Αγγλία, λόγω των αντικειμενικών συνθηκών (βιομηχανική επανάσταση, πλήρης ανάπτυξη του καπιταλισμού), μελετά την κατάσταση της εργατικής τάξης της Αγγλίας.

Το 1844, ο Ενγκελς δημοσίευσε, στα «Γαλλογερμανικά Χρονικά» που διηύθυνε ο Μαρξ και έβγαιναν στο Παρίσι, μια «Κριτική μελέτη πάνω στην Πολιτική Οικονομία». Ο Μαρξ χαρακτήρισε αυτό το άρθρο σαν αριστοτεχνική σκιαγράφηση μιας νέας Πολιτικής Οικονομίας. Στα τέλη Αυγούστου του 1844, ο Ενγκελς έφυγε από το Μάντσεστερ και γύρισε στη Γερμανία, περνώντας από το Παρίσι, όπου και συνάντησε τον Μαρξ. Από δω, άρχισε η μεγάλη φιλία τους και η κοινή τους πορεία με τον Μαρξ. Στο Παρίσι, ο Μαρξ και ο Ενγκελς έγραψαν μαζί το έργο «Η Αγία Οικογένεια», που καταφερόταν ενάντια στους Νεοχεγκελιανούς και που βάζει τα θεμέλια της επαναστατικής υλιστικής αντίληψης για την ιστορία και την προοπτική του σοσιαλισμού.

Το 1845, ο Ενγκελς γυρίζει στη Γερμανία και δημοσιεύει το σπουδαίο έργο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», αποτέλεσμα των εκεί ερευνών και μελετών του.

Την άνοιξη του 1845, ο Ενγκελς εγκαταστάθηκε στις Βρυξέλλες, όπου κατοικούσε τότε ο Μαρξ, μετά την απέλασή του από τη Γαλλία. Εγραψαν μαζί τη «Γερμανική Ιδεολογία», ασκώντας κριτική στη φιλοσοφία του Φόιερμπαχ, στις απόψεις των νεοχεγκελιανών και τον «Αληθινό Σοσιαλισμό», αντιδραστικό ιδεολογικό ρεύμα στη Γερμανία, σύμφωνα με το οποίο δε χρειαζόταν η ανάπτυξη της ταξικής πάλης της εργατικής τάξης, υποχρεώνοντάς την έτσι στο συμβιβασμό.

Από το 1845 έως το 1847, ο Ενγκελς έζησε ανάμεσα στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, συνεχίζοντας τις επιστημονικές του μελέτες και την πρακτική του δράση μέσα στους εργάτες.

Στην «Ένωση Δικαίων»

Όπως και ο Μαρξ, ήρθε κι αυτός σ' επαφή με την οργάνωση «Ένωση Δικαίων». Με τον Μαρξ συνεργάζονται δραστήρια για την προετοιμασία του Β' Συνεδρίου της οργάνωσης, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε καθαρά πολιτικό κόμμα, στα 1847, την «Ένωση Κομμουνιστών». Η σημαντικότερη συμβολή τους ήταν η επεξεργασία του πρώτου στην ιστορία Προγράμματος προλεταριακού κόμματος, που έμεινε στην ιστορία ως «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Ο Ενγκελς έγραψε τις «Βάσεις του Κομμουνισμού», που ήταν ένα προσχέδιο του προγράμματος της «Ένωσης Κομμουνιστών».

Η «Ένωση Δικαίων» είχε ιδρυθεί στο Παρίσι το 1836 από Γερμανούς εργάτες και διανοούμενους που είχαν επηρεαστεί από τις διάφορες σοσιαλιστικές ιδέες. Λειτουργούσε και ως προπαγανδιστική λέσχη και, ως μυστική εταιρία. Η έδρα ήταν στο Παρίσι, όπου, ο Βάιτλινγκ έπαιζε ηγετικό ρόλο. Το βιβλίο του, που έγραψε το 1838, «Η Ανθρωπότητα όπως είναι και όπως θα έπρεπε να είναι», με τις συγκεχυμένες θρησκευτικές ουτοπικές αλλά και αγωνιστικές επαναστατικές διδασκαλίες του, χρησίμευε σαν ένα είδος επίσημου προγράμματος.

Ο Μαρξ και ο Ενγκελς δεν έγιναν μέλη της «Ένωσης» αυτής γιατί δε συμφωνούσαν με την πολιτική γραμμή στη δράση της και προπάντων με τη στενή συνωμοτική τακτική της. Αλλά επηρέαζαν τις θεωρητικές ιδέες των μελών της «Ένωσης» και είχαν τακτική αλληλογραφία με τους ηγέτες της, οι κυριότεροι των οποίων ήταν οι Σάπερ, Μολ και Μπάουερ. Ο Ενγκελς φρόντισε ώστε τα στελέχη της «Ένωσης Δικαίων» του Λονδίνου να αναπτύξουν σχέσεις με τους ηγέτες της αριστερής παράταξης των Χαρτιστών, με τους οποίους επίσης είχαν αναπτύξει σχέσεις οι Μαρξ και Ενγκελς.

Το καλοκαίρι του 1847 εκδόθηκε το έργο του Μαρξ «Η αθλιότητα της φιλοσοφίας», που ήταν απάντηση στο βιβλίο του Προυντόν «Σύστημα οικονομικών αντιθέσεων ή η φιλοσοφία της αθλιότητας», που είχε εκδοθεί στα 1846. Στο έργο του αυτό ο Μαρξ ανατρέπει τις μικροαστικές θεωρίες και ιδέες του Προυντόν για τις βασικές οικονομικές σχέσεις στον καπιταλισμό. Στην «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» ο Μαρξ τονίζει την τεράστια ζημιά που έκανε ο Προυντόν με την αρνητική του στάση απέναντι στον ανεξάρτητο ταξικό αγώνα του προλεταριάτου. Ο Μαρξ τονίζει πόσο σπουδαίο ήταν να δημιουργηθούν μαχητικές επαγγελματικές οργανώσεις, το μεγάλο ρόλο τους στην καθοδήγηση του απεργιακού κινήματος και τέλος την ανάγκη της μετατροπής της οικονομικής πάλης της εργατικής τάξης σε πολιτικό αγώνα και σημειώνει: Στον αγώνα αυτόν που είναι ένας πραγματικός εμφύλιος πόλεμος, ενώνονται και αναπτύσσονται όλα τα στοιχεία για τη μελλοντική μεγάλη μάχη.

Ο ανειρήνευτος αγώνας των Μαρξ και Ενγκελς στη διαπάλη τους ενάντια στα μικροαστικά ρεύματα και η πλατιά ζύμωση για τη διάδοση της επαναστατικής κοσμοθεωρίας, που θεμελίωναν οι ίδιοι, έφεραν γρήγορα αποτελέσματα. Με την επίδραση της ζύμωσης και της προπαγάνδας αυτής πολλά στελέχη της «Ενωσης Δικαίων» άρχισαν να αφομοιώνουν τις βασικές ιδέες της θεωρίας του επιστημονικού κομμουνισμού που διατύπωσαν οι Μαρξ - Ενγκελς.

Ετσι, στις αρχές του 1847 ένας από τους ηγέτες της «Ενωσης των Δικαίων», ο Ιωσήφ Μολ, σύμφωνα με την εντολή που του έδωσε η «Ενωση», πρότεινε στον Μαρξ και ύστερα στον Ενγκελς που βρισκόταν τότε στο Παρίσι, να πάρουν μέρος στην αναδιοργάνωση της «Ενωσης» και στην επεξεργασία του καινούριου προγράμματός της. Ο Μολ τους ανακοίνωσε πως οι ηγέτες της «Ενωσης Δικαίων» κατάλαβαν πως η θεωρία τους ήταν σωστή και ήταν έτοιμοι να απαρνηθούν τις προηγούμενες συνωμοτικές μεθόδους και τη θεωρία του Βάιτλινγκ.

Ο Μαρξ και ο Ενγκελς παίρνοντας υπόψη τις βαθιές αλλαγές που είχαν γίνει στις ιδέες των ηγετών της «Ενωσης», καθώς και την προθυμία τους να την αναδιοργανώσουν, δέχτηκαν την πρόσκληση για να συμμετέχουν στην αναδιοργάνωση και στο νέο πρόγραμμα και θέτοντας ορισμένους όρους να γίνουν επίσης μέλη της οργάνωσης. «Μέλη της μυστικής "Ενωσης Κομμουνιστών", γίναμε για πρώτη φορά ο Ενγκελς και εγώ - γράφει αργότερα ο Μαρξ - με τον όρο πως από το καταστατικό της θα διαγράφονταν όλες οι διατάξεις που βοηθούσαν στη δεισιδαίμονη λατρεία της εξουσίας» (Από το γράμμα του Μαρξ στον Μπλος).

Ετσι η «Ενωση Δικαίων» γίνεται ένα ανοιχτό πολιτικό κόμμα της εργατικής τάξης και ονομάστηκε «Ενωση Κομμουνιστών». Στον Μαρξ και στον Ενγκελς επίσης ανατέθηκε να γράψουν το πρόγραμμα της «Ενωσης». Υστερα από μερικές βδομάδες το πρόγραμμα ήταν έτοιμο και ονομάστηκε «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος».

Από τη Γερμανία στην Α' Διεθνή

Οταν ξέσπασε στη Γαλλία η επανάσταση του 1848, ο Ενγκελς ακολουθεί στο Παρίσι τον Μαρξ, που τον είχαν εξορίσει από τις Βρυξέλλες. Στις αρχές του Απρίλη του 1848, άρχισε η επανάσταση στη Γερμανία. Ο Ενγκελς μαζί με τον Μαρξ φεύγουν από το Παρίσι για την Κολωνία, όπου αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της «Νέας εφημερίδας του Ρήνου», και αρχίζουν μια σπουδαία επαναστατική δράση. Εκεί εκδίδεται ένταλμα συλλήψεως εναντίον των συντακτών της «Νέας εφημερίδας του Ρήνου» και ο Ενγκελς φεύγει για τις Βρυξέλλες όπου τον συλλαμβάνουν, τον ρίχνουν στη φυλακή και αργότερα τον εξορίζουν. Τον Οκτώβρη φτάνει στο Παρίσι και από κει καταφεύγει στην Ελβετία και μόνο το Γενάρη του 1849 επιστρέφει στην Κολωνία. Υστερα από λίγο, αυτός και ο Μαρξ, παραπέμπονται στη Δικαιοσύνη με την κατηγορία της «προσβολής κατά του καθεστώτος». Κατά τη δίκη οι κατηγορούμενοι γίνονται κατήγοροι και το δικαστήριο αναγκάζεται να τους απαλλάξει. Ο Ενγκελς παίρνει μέρος στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση και, όταν αυτή καταστέλλεται, περνάει στο ελβετικό έδαφος με τις τελευταίες επαναστατικές μονάδες και από εκεί πηγαίνει στο Λονδίνο.

Ο Ενγκελς γενικεύει την πείρα της επαναστατικής περιόδου του 1848 - 1849 στη Γερμανία σε δύο έργα του, «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία», που δημοσιεύτηκε το 1850, και «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία» (1851 - 1852), που γράφτηκε σε συνεργασία με τον Μαρξ. Σ' αυτό το έργο του, ο Ενγκελς στρέφει την προσοχή του στη μελέτη των ζητημάτων της ένοπλης εξέγερσης.

Το Νοέμβρη του 1850, εγκαθίσταται στο Μάντσεστερ. Ασχολείται και πάλι μ' αυτό το «καταραμένο εμπόριο», όπως το έλεγε ο ίδιος, για να μπορεί να βοnθάει οικονομικά τον Μαρξ. Στο διάστημα της παραμονής του στο Μάντσεστερ, ο Ενγκελς έγραψε σχετικά με στρατιωτικά θέματα, για τα οποία έδειχνε ζωηρό ενδιαφέρον. Ο Λένιν θεωρούσε τον Ενγκελς σαν ένα μεγάλο εμπειρογνώμονα στα στρατιωτικά ζητήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι του έδωσαν το προσωνύμιο «Στρατηγός».

Μέσα στους κόλπους της Α' Διεθνούς, ο Ενγκελς και ο Μαρξ αγωνίζονται ενάντια στους προυντονιστές, στους μπακουνιστές, (αναρχικοί), και τους άλλους εχθρούς της Διεθνούς. Το φθινόπωρο του 1870, ο Ενγκελς εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου εκλέγεται μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Α' Διεθνούς. Μετά τη διάλυση της Α' Διεθνούς, ο Μαρξ και ο Ενγκελς εξακολουθούν να παρακολουθούν και να συμμετέχουν δραστήρια στο εργατικό κίνημα, με πρωταρχικό ζήτημα την πάλη ενάντια στα οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα, όπου διεξάγεται οξύτατη διαπάλη.

Πολέμιος του οπορτουνισμού

Αυτήν ακριβώς την εποχή, ο Ενγκελς έγραψε τα άρθρα ενάντια στον Ντύρινγκ, που αργότερα, δηλαδή το 1877 - 1878, συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο με τον τίτλο «Αντι-Ντύρινγκ». Είναι μια συντομογραφία του μαρξισμού με τα τρία συστατικά του μέρη, Φιλοσοφία, Πολιτική Οικονομία, Επιστημονικός Κομμουνισμός. Ταυτόχρονα, ο Ενγκελς ασχολείται με τη μελέτη των Φυσικών Επιστημών και των Μαθηματικών. Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας βρίσκονται συμπυκνωμένα στο περίφημο έργο του «Διαλεκτική της Φύσης».

Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ενγκελς αναλαμβάνει να εκδώσει το δεύτερο και τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», που ο Μαρξ δεν μπόρεσε ν' αποτελειώσει. Ο δεύτερος τόμος κυκλοφόρησε το 1885 και ο τρίτος με δικές του συμπληρώσεις, απαραίτητες για την έκδοσή του, το 1894. Μ' αυτήν την εργασία του, ο Ενγκελς ανήγειρε, στο μεγαλοφυή φίλο του, ένα μεγαλόπρεπο μνημείο. Την ίδια περίοδο, έγραψε την «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους». Το 1888 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας». Εργο, που δίνει ολοκληρωμένα τη μαρξιστική αντίληψη για το Διαλεκτικό και Ιστορικό Υλισμό.

Την εποχή αυτή αναπτύσσεται ένα ιδεολογικό ρεύμα στους κόλπους του γερμανικού σοσιαλισμού, που υπερέβαλε σχετικά με το ρόλο της οικονομικής βάσης στην ιστορική εξέλιξη και οδηγούσε σε παθητική θεώρηση της ιστορίας, στην υποτίμηση του ρόλου των ιδεών, της πολιτικής, της ταξικής πάλης του προλεταριάτου για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας.

Σε διάφορα γράμματά του εκείνη την περίοδο, ο Ενγκελς καταπιάνεται με το θέμα της αλληλοεπίδρασης της βάσης και του εποικοδομήματος.

Από την αρχή της πολιτικής του δράσης έως το τέλος της ζωής του, ο Ενγκελς υπήρξε ένας φλογερός μαχητής της επανάστασης, ο αναμφισβήτητος αρχηγός και οδηγός του διεθνούς προλεταριάτου, ο καλύτερος ερμηνευτής των ταξικών του συμφερόντων. Πολέμησε αδυσώπητα τον οπορτουνισμό μέσα στο πνεύμα των εργατών, ξεσκέπαζε με θάρρος και έκρινε με αυστηρότητα τα σφάλματά τους, προσανατόλιζε τη δράση τους προς τον επαναστατικό δρόμο.

Ο Λένιν υπογράμμιζε πως ο μαρξισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί και εκτεθεί ολοκληρωτικά, χωρίς να υπολογίζονται η συμβολή και όλα τα έργα του Φρ. Ενγκελς. Βεβαίως, ο Ενγκελς, αν και συνδημιουργός της επιστημονικής κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου, είχε διαφορετική άποψη. Ετσι, σε μια υποσημείωση στο έργο του «Ο Λ. Φόιερμπαχ...», με σεμνότητα και μετριοφροσύνη, γράφει: «Ας μου επιτραπεί μία προσωπική διασάφηση. Τελευταία, μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ' αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που εξαντλούν το ζήτημα. Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος να αρνηθώ ότι πριν, και στο διάστημα της σαραντάχρονης συνεργασίας μου με τον Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στο θεμελίωμα της θεωρίας και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της. Ομως, το μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά στην τελική τους αυστηρή διατύπωση, ανήκουν στον Μαρξ. Εκείνο που πρόσφερα εγώ, αν εξαιρέσουμε, βέβαια, μερικούς ειδικούς κλάδους, μπορούσε βέβαια να το 'χει κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα. Ο,τι έδωσε ο Μαρξ, δε θα το κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα από όλους εμάς τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυία, εμείς οι άλλοι, πολύ - πολύ, να 'μασταν ταλέντα. Χωρίς αυτόν, η θεωρία δε θα ήταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι' αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».

Στην επέτειο των 110 χρόνων από το θάνατο του Ενγκελς δημοσιεύουμε δύο εκλαϊκευτικά άρθρα του για τον 1ο τόμο του «Κεφαλαίου», του Κ. Μαρξ, που γράφτηκαν την 1η και 13η Μάρτη 1868 (Κ. Μαρξ - Φρ. Ενγκελς, «Διαλεχτά Εργα», τ.1ος, σελ. 548-557, εκδόσεις «Γνώσεις»).

Πηγή σχετικά με το σύντομη βιογραφία του Φρίντριχ Ενγκελς: «Φιλοσοφικό λεξικό», Ρόζενταλ - Γιούντιν, εκδόσεις «Αναγνωστίδης»

Την κοινοκτημοσύνη των αγαθών την απαιτούσαν σαν αναγκαστική συνέπεια της «ισότητας». Οι σκοποί ήταν οι ίδιοι με τους σκοπούς των σύγχρονων τότε μυστικών εταιριών του Παρισιού: μισό σύλλογος προπαγάνδας, μισό συνωμοσία. Ωστόσο, όμως, το Παρίσι θεωρούνταν πάντα το κέντρο της επαναστατικής δράσης, αν και δεν αποκλειόταν καθόλου το ενδεχόμενο προετοιμασίας πραξικοπημάτων στη Γερμανία. Επειδή όμως το Παρίσι εξακολουθούσε να είναι το αποφασιστικό πεδίο μάχης, η Ενωση δεν ήταν τότε στην πραγματικότητα τίποτα παραπάνω από το γερμανικό παρακλάδι των γαλλικών μυστικών εταιριών, ιδιαίτερα της Socit des saisons2 πού καθοδηγούνταν από τον Μπλανκί και τον Μπαρμπές και με την οποία υπήρχε στενή σύνδεση. Οι Γάλλοι έδωσαν το χτύπημα στις 12 του Μάη 1839.3 Τα τμήματα της Ενωσης βάδισαν μαζί τους και έτσι μπλέχτηκαν στην κοινή ήττα.

Από τους Γερμανούς πιάστηκαν συγκεκριμένα ο Καρλ Σάπερ και ο Χάινριχ Μπάουερ. Η κυβέρνηση του Λουδοβίκου Φιλίππου αρκέστηκε μόνο στην απέλασή τους, αφού τους κράτησε πολύν καιρό φυλακή. Πήγαν και οι δυο στο Λονδίνο... Ο Σάπερ, πού καταγόταν από το Βάιλμπουργκ του Νασάου, όταν ήταν φοιτητής της δασολογίας στο Γκίσεν, πήρε μέρος το 1832 στη συνωμοσία που οργανώθηκε από τον Γκεόργκ Μπίχνερ και στις 3 του Απρίλη 1833 πήρε μέρος στην έφοδο ενάντια στην Αστυνομία της Φρανκφούρτης. Εφυγε στο εξωτερικό και το Φλεβάρη του 1834 πήρε μέρος στην εκστρατεία του Ματζίνι στη Σαβοΐα...

Ο Χάιντριχ Μπάουερ, από τη Φραγκονία, ήταν τσαγκάρης. Ηταν ένας ζωηρός, ξύπνιος, καλαμπουρτζής, μικρόσωμος άντρας. Στο μικρό του σώμα όμως κρυβόταν πολύ μυαλό και αποφασιστικότητα.

Οταν έφτασε στο Λονδίνο, όπου ο Σάπερ, που ήταν στοιχειοθέτης στο Παρίσι, προσπαθούσε να συντηρηθεί δίνοντας μαθήματα ξένων γλωσσών, ξανασύνδεσαν πάλι οι δυο τους τα κομμένα νήματα της Ενωσης και έκαναν τώρα το Λονδίνο κέντρο της Ενωσης. Σ' αυτούς τους δυο προστέθηκε εδώ, αν όχι από νωρίτερα κιόλας στο Παρίσι, ο Γιόσεφ Μολ, ρολογάς από την Κολωνία... Γνώρισα και τους τρεις το 1843 στο Λονδίνο. Ηταν οι πρώτοι επαναστάτες προλετάριοι που είδα. Και όσο και αν απέκλιναν τότε οι απόψεις μας στις λεπτομέρειες - γιατί τότε αντιπαρέθετα στο δικό τους στενοκέφαλο ισοπεδωτικό κομμουνισμό ακόμα μια γερή δόση από εξίσου στενοκέφαλη δική μου φιλοσοφική οίηση - δε θα ξεχάσω όμως ποτέ την επιβλητική εντύπωση που έκαναν σε μένα αυτοί οι τρεις αληθινοί άντρες, σε μένα που τότε μόλις πάσχιζα να γίνω άντρας.

Στο Λονδίνο, και σε μικρότερο βαθμό στην Ελβετία, τους βοήθησε η ελευθερία της οργάνωσης και της συγκέντρωσης. Στις 7 του Φλεβάρη 1840 ιδρύθηκε κιόλας ο νόμιμος γερμανικός Μορφωτικός Σύλλογος που υπάρχει και σήμερα ακόμα. Αυτός ό Σύλλογος χρησίμευε στην Ενωση σαν κέντρο στρατολογίας νέων μελών και επειδή, όπως πάντα, οι κομμουνιστές ήταν τα πιο δραστήρια και τα πιο έξυπνα μέλη του Συλλόγου, βγαίνει μόνο του, ότι η καθοδήγηση πέρασε ολότελα στα χέρια της Ενωσης. Η Ενωση είχε σε λίγο στο Λονδίνο πολλές κοινότητες, ή όπως τις έλεγαν τότε ακόμα «στοές». Αυτή την ολοφάνερη ταχτική ακολούθησαν στην Ελβετία και αλλού. Οπου μπορούσαν ίδρυαν εργατικούς συλλόγους, που τους χρησιμοποιούσαν κατά τον ίδιο τρόπο. Εκεί που το απαγόρευε αυτό η νομοθεσία, ίδρυαν σωματεία χορωδίας, γυμναστικής κλπ. Η σύνδεση διατηρούνταν τις περισσότερες φορές από τα μέλη του συλλόγου που διαρκώς πηγαινοέρχονταν κι όπου ήταν ανάγκη ασκούσαν χρέη απεσταλμένου...

Η Ενωση που ξανασυστάθηκε διαδόθηκε σημαντικά. Ιδιαίτερα στην Ελβετία ο Βάιτλινγκ, ο Αουγκοοστ Μπέκερ... και άλλοι, έφτιαξαν μια γερή οργάνωση, που λίγο - πολύ ορκιζόταν στο κομμουνιστικό σύστημα του Βάιτλινγκ. Δεν είναι εδώ ο τόπος για να κάνουμε κριτική του κομμουνισμού του Βάιτλινγκ. Σχετικά όμως με τη σημασία του σαν πρώτη θεωρητική εκδήλωση του γερμανικού προλεταριάτου, προσυπογράφω και σήμερα ακόμα τα λόγια του Μαρξ στο παρισινό «Φόρβερτς»4 του 1844: «Πού θα μπορούσε να παρουσιάσει η (γερμανική) αστική τάξη - μαζί με τους φιλοσόφους και τους ανθρώπους της των γραμμάτων - ένα παρόμοιο έργο για την απελευθέρωση της αστικής τάξης - την πολιτική της απελευθέρωση -σαν τις "Εγγυήσεις της αρμονίας και ελευθερίας" του Βάιτλινγκ; Αν συγκρίνουμε την πεζή, μικρόψυχη μετριότητα της γερμανικής πολιτικής φιλολογίας μ' αυτό το απαράμιλλο, λαμπρό ξεκίνημα των Γερμανών εργατών, αν συγκρίνουμε αυτά τα γιγάντια παιδικά υποδήματα του προλεταριάτου με τα μικροσκοπικά λιωμένα παπούτσια της αστικής τάξης, τότε πρέπει να προφητεύσουμε στη σταχτοπούτα αθλητικό παράστημα για το μέλλον»...

Υπήρχαν και στη Γερμανία πολλά τμήματα που από τη φύση τους ήταν εφήμερα. Ομως τα καινούρια που δημιουργούνταν άξιζαν περισσότερο από κείνα πού διαλύονταν. Μόνον ύστερα από εφτά χρόνια, στα τέλη του 1846, ανακάλυψε η αστυνομία στο Βερολίνο (Μέντελ) και στο Μαγδεμβούγο (Μπεκ) ένα ίχνος της Ενωσης, χωρίς όμως να μπορέσει να το παρακολουθήσει πιο πέρα.

Και ο Βάιτλινγκ επίσης, που το 1840 βρισκόταν ακόμα στο Παρίσι, συγκέντρωσε, πριν πάει στην Ελβετία, τα σκόρπια στοιχεία της Ενωσης.

Πυρήνας της Ενωσης ήταν οι ραφτάδες. Γερμανοί ραφτάδες υπήρχαν παντού, στην Ελβετία, στο Λονδίνο, στο Παρίσι... Από τις παρισινές κοινότητες υπήρχαν το 1847 δύο που αποτελούνταν αποκλειστικά από ραφτάδες, και μια από επιπλοποιούς.

Η Ενωση αλλάζει

Από τότε που το κέντρο του βάρους μεταφέρθηκε από το Παρίσι στο Λονδίνο, παρουσιάστηκε στο προσκήνιο ένα καινούριο στοιχείο: η Ενωση από γερμανική έγινε σιγά - σιγά διεθνής. Στον Εργατικό Σύλλογο πήγαιναν εκτός από τους Γερμανούς και τους Ελβετούς και μέλη όλων εκείνων των εθνοτήτων, που χρησιμοποιούσαν σαν μέσο συνεννόησης με τους ξένους κυρίως τη γερμανική γλώσσα, δηλ. Σκανδιναβοί, Ολλανδοί, Ούγγροι, Τσέχοι, Νοτιοσλάβοι, μα επίσης Ρώσοι και Αλσατοί... Ο Σύλλογος ονομάστηκε σε λίγο Κομμουνιστικός Εργατικός Μορφωτικός Σύλλογος. Στα βιβλιάρια των μελών του ήταν τυπωμένη σε είκοσι τουλάχιστον γλώσσες, αν και όχι πάντα χωρίς γλωσσικά λάθη, η φράση: «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια». Οπως ο νόμιμος Σύλλογος έτσι και η μυστική Ενωση πήρε γρήγορα ένα διεθνή μάλλον χαρακτήρα. Στην αρχή με μια περιορισμένη ακόμα έννοια: στην πράξη με τις διαφορετικές εθνικότητες των μελών του, θεωρητικά με την κατανόηση ότι κάθε επανάσταση για - να νικήσει πρέπει να είναι ευρωπαϊκή. Πιο πέρα δεν πήγαιναν ακόμα. Τα θεμέλια όμως είχαν μπει.

Με τους Γάλλους επαναστάτες κρατούσε η Ενωση στενή επαφή μέσω των συντρόφων του αγώνα της 12 του Μάη 1839 που είχαν καταφύγει στο Λονδίνο. Το ίδιο και με τους Πολωνούς ριζοσπάστες... Οι Αγγλοι χαρτιστές, εξαιτίας του ειδικού αγγλικού χαρακτήρα του κινήματός τους, αφέθηκαν στην μπάντα σαν μη επαναστάτες. Μόνο αργότερα και με τη μεσολάβησή μου συνδέθηκαν μαζί τους οι Λονδρέζοι καθοδηγητές της Ενωσης.

Ομως και από άλλες απόψεις μαζί με την πορεία των γεγονότων άλλαξε ο χαρακτήρας της Ενωσης. Αν και εξακολουθούσαν πάντα - και τότε απόλυτα δικαιολογημένα - να βλέπουν το Παρίσι σαν τη μάνα της επανάστασης, όμως είχε σταματήσει η εξάρτηση από τους Παρισινούς συνωμότες. Το ξάπλωμα της Ενωσης δυνάμωσε την αυτοπεποίθησή της. Ενιωθαν, ότι ρίζωναν όλο και περισσότερο μέσα στη γερμανική εργατική τάξη και ότι αυτοί οι Γερμανοί εργάτες προορίζονταν ιστορικά να γίνουν οι σημαιοφόροι των εργατών της Βόρειας και Ανατολικής Ευρώπης. Είχαν στο πρόσωπο του Βάιτλινγκ ένα θεωρητικό του κομμουνισμού, που μπορούσαν άφοβα να τον τοποθετήσουν δίπλα στους τότε Γάλλους συναγωνιστές του. Τέλος είχαν διδαχτεί από την πείρα της 12 του Μάη, ότι με τις απόπειρες πραξικοπημάτων δεν μπορεί για την ώρα να γίνει τίποτα...

Η κοινωνική διδασκαλία της Ενωσης, όσο ακαθόριστη και αν ήταν, είχε ένα πολύ μεγάλο λάθος, που οφειλόταν στις ίδιες συνθήκες. Τα μέλη, όσοι ήταν εργάτες, ήταν σχεδόν αποκλειστικά βιοτέχνες. Τις περισσότερες φορές ο άνθρωπος που τους εκμεταλλευόταν ήταν, ακόμα και στις μεγάλες πολιτείες, μονάχα ένας μικρός μάστορας. Η εκμετάλλευση της ίδιας της ραφτικής σε μεγάλη κλίμακα, αυτό πού σήμερα το λέμε εργοστασιακή παραγωγή έτοιμων ρούχων, που έγινε με τη μετατροπή του βιοτεχνικού επαγγέλματος του ράφτη σε οικιακή βιομηχανία για λογαριασμό ενός μεγάλου κεφαλαιοκράτη, βρισκόταν τότε και σ' αυτό ακόμα το Λονδίνο στη γέννησή της. Από τη μια μεριά ο εκμεταλλευτής αυτών των βιοτεχνών ήταν ένας μικρός μάστορας, από την άλλη μεριά έλπιζαν όλοι τελικά να γίνουν κι αυτοί μικροί μαστόροι. Και εκτός απ' αυτό, ο τότε Γερμανός βιοτέχνης έφερνε μαζί του έναν ολόκληρο όγκο από κληρονομημένες συντεχνιακές αντιλήψεις. Είναι προς πολύ μεγάλη τιμή τους, ότι αυτοί, που δεν ήταν τότε ακόμα ολοκληρωμένοι προλετάριοι, αλλά μονάχα ένα εξάρτημα της μικροαστικής τάξης πού βρισκόταν στο μεταβατικό του στάδιο προς το σύγχρονο προλεταριάτο, που δε βρισκόταν ακόμα σε άμεση αντίθεση με την αστική τάξη, δηλ. με το μεγάλο κεφάλαιο - ότι αυτοί οι βιοτέχνες ήταν σε θέση να αντιληφθούν προκαταβολικά, με το ένστικτό τους, τη μελλοντική τους εξέλιξη και να συγκροτηθούν, αν και όχι εντελώς συνειδητά ακόμα, σε ένα προλεταριακό κόμμα. Ηταν επίσης αναπόφευκτο το γεγονός, ότι σκόνταφταν κάθε στιγμή πάνω στις παλιές προκαταλήψεις, που είχαν σαν βιοτέχνες, κάθε φορά που επρόκειτο να γίνει συγκεκριμένη κριτική της υπάρχουσας κοινωνίας, δηλ. κάθε φορά πού - επρόκειτο να αναλυθούν τα οικονομικά γεγονότα...

Ο Μαρξισμός στο προσκήνιο

Στο μεταξύ διαμορφώθηκε δίπλα στον κομμουνισμό της Ενωσης και του Βάιτλινγκ ένας άλλος βασικά διαφορετικός κομμουνισμός. Οταν ήμουνα στο Μάντσεστερ σκόνταψα με τη μύτη μου, που λέει ο λόγος, πάνω στο ότι τα οικονομικά γεγονότα, που στην ως τώρα ιστοριογραφία δεν παίζουν κανένα ή παίζουν ένα πολύ περιφρονημένο ρόλο, αποτελούν, τουλάχιστο στη σύγχρονη εποχή, μιαν αποφασιστική ιστορική δύναμη, ότι αποτελούν τη βάση για τη δημιουργία των σημερινών ταξικών αντιθέσεων, ότι αυτές οι ταξικές αντιθέσεις στις χώρες όπου, χάρη στη μεγάλη βιομηχανία έχουν αναπτυχθεί πέρα για πέρα, επομένως ιδιαίτερα στην Αγγλία, αποτελούν, με τη σειρά τους τη βάση για το σχηματισμό των πολιτικών κομμάτων, τη βάση των πολιτικών αγώνων και κατά συνέπεια όλης της πολιτικής ιστορίας. Ο Μαρξ όχι μόνο είχε καταλήξει στην ίδια άποψη, αλλά την είχε κιόλας γενικεύσει στα «Γαλλογερμανικά χρονικά» (1844), λέγοντας ότι δεν είναι το κράτος που καθορίζει και ρυθμίζει την κοινωνία των πολιτών, αλλά, αντίθετα, η κοινωνία των πολιτών καθορίζει και ρυθμίζει το κράτος. Οτι, επομένως, η πολιτική της και η ιστορία της, πρέπει να εξηγούνται από τις οικονομικές σχέσεις και την ανάπτυξή τους, και όχι αντίθετα. Οταν επισκέφτηκα τον Μαρξ το καλοκαίρι του 1844 στο Παρίσι, διαπιστώθηκε η απόλυτη συμφωνία μας σε όλους τους θεωρητικούς τομείς και από τότε χρονολογείται η κοινή μας εργασία. Οταν ξανασυναντηθήκαμε την άνοιξη του 1845 στις Βρυξέλλες, ο Μαρξ, ξεκινώντας από τις παραπάνω βασικές θέσεις, είχε κιόλας αποτελειώσει στις κύριες γραμμές την ανάπτυξη της υλιστικής θεωρίας του για την Ιστορία. Και καταπιαστήκαμε τότε με τη λεπτομερειακή επεξεργασία αυτών των καινούριων απόψεων προς τις πιο διαφορετικές κατευθύνσεις.

Αυτή όμως η ανακάλυψη που ανέτρεψε την ιστορική επιστήμη, που όπως βλέπουμε είναι στην ουσία έργο του Μαρξ και που μόνο μια πολύ μικρή συμμετοχή σ' αυτή μπορώ να καταλογίσω στον εαυτό μου, είχε άμεση σημασία για το εργατικό κίνημα της εποχής εκείνης. Ο κομμουνισμός των Γάλλων και των Γερμανών, ο χαρτισμός των Αγγλων φαίνονταν τώρα πια όχι σαν κάτι το τυχαίο, σαν κάτι που θα μπορούσε επίσης και να μην υπάρχει. Αυτά τα κινήματα παρουσιάστηκαν τώρα σαν ένα κίνημα της σύγχρονης καταπιεζόμενης τάξης του προλεταριάτου, σαν μια περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγμένη μορφή του ιστορικά αναγκαίου αγώνα ενάντια στην κυρίαρχη τάξη, την αστική τάξη. Σαν μορφές του ταξικού αγώνα, πού διέφεραν όμως από όλους τους προηγούμενους ταξικούς αγώνες κατά τούτο μονάχα: ότι η σημερινή καταπιεζόμενη τάξη, το προλεταριάτο, δεν μπορεί να πραγματοποιήσει την απελευθέρωσή του, αν δεν απελευθερώσει ταυτόχρονα όλη την κοινωνία από τη διαίρεσή της σε τάξεις, επομένως και από τους ταξικούς αγώνες. Και κομμουνισμός δε σημαίνει στο εξής: να εκκολάπτουμε με τη φαντασία ένα όσο το δυνατό πιο τέλειο κοινωνικό ιδεώδες, αλλά: να κατανοήσουμε τη φύση, τις συνθήκες και τους γενικούς σκοπούς - που απορρέουν απ' αυτές τις συνθήκες - της πάλης που διεξάγει το προλεταριάτο.

Δε σκοπεύαμε λοιπόν καθόλου να ψιθυρίσουμε αποκλειστικά στο αυτί του «επιστημονικού» κόσμου τα νέα επιστημονικά συμπεράσματα, εκθέτοντάς τα σε χοντρά βιβλία. Αντίθετα. Βρισκόμασταν κιόλας και οι δυο βαθιά μέσα στο πολιτικό κίνημα, είχαμε ορισμένους οπαδούς ανάμεσα στους διανοούμενους, ιδίως της Δυτικής Γερμανίας, και σημαντική επαφή με το οργανωμένο προλεταριάτο. Ημασταν υποχρεωμένοι να θεμελιώσουμε επιστημονικά την άποψή μας. Αλλά ήταν εξίσου σπουδαίο για μας να κερδίσουμε με τις πεποιθήσεις μας το ευρωπαϊκό και πριν απ' όλα το γερμανικό προλεταριάτο. Μόλις ξεκαθαρίσαμε τις απόψεις μας για μας τους ίδιους, προχωρήσαμε στη δουλιά. Ιδρύσαμε στις Βρυξέλλες ένα γερμανικό εργατικό σύλλογο και πήραμε στα χέρια μας τη «Γερμανική εφημερίδα των Βρυξελλών». Ετσι κρατούσαμε στα χέρια μας ένα όργανο ίσαμε την επανάσταση του Φλεβάρη.5 Με το επαναστατικό τμήμα των Αγγλων χαρτιστών σχετιζόμασταν μέσω του Τζόλιαν Χάρνεϊ, συντάχτη του κεντρικού οργάνου του κινήματος «The Northern Star», όπου ήμουνα συνεργάτης. Αποτελούσαμε επίσης ένα είδος καρτέλ με τους δημοκράτες των Βρυξελλών (ο Μαρξ ήταν αντιπρόεδρος της Δημοκρατικές Εταιρίας)6, και με τους Γάλλους σοσιαλδημοκράτες της «Ρεφόρμ»7, στην οποία έδινα πληροφορίες για το αγγλικό και γερμανικό κίνημα. Με λίγα λόγια, οι συνδέσεις μας με τις ριζοσπαστικές και προλεταριακές οργανώσεις και δημοσιογραφικά όργανα ήταν όπως τις θέλαμε.

Οι σχέσεις των Μαρξ και Ενγκελς με την Ενωση

Με την Ενωση των Δικαίων οι σχέσεις μας ήταν τούτες: Γνωρίζαμε φυσικά ότι υπήρχε η Ενωση. Το 1843 μου πρότεινε ο Σάπερ να μπω στην Ενωση. Εγώ τότε φυσικά αρνήθηκα, όμως όχι μονάχα διατηρήσαμε διαρκή αλληλογραφία με τους Λονδρέζους, αλλά και πιο στενές σχέσεις με τον δόκτορα Εβερμπεκ, που διευθύνει σήμερα τις παρισινές κοινότητες. Χωρίς να ενδιαφερόμαστε για τις εσωτερικές υποθέσεις της Ενωσης, μαθαίναμε ωστόσο κάθε σπουδαίο γεγονός. Από την άλλη μεριά, επιδρούσαμε προφορικά, με αλληλογραφία και με τον Τύπο πάνω στις θεωρητικές απόψεις των σημαντικότερων μελών της Ενωσης. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούσαμε και διάφορες λιθογραφημένες εγκύκλιες, που σε ειδικές περιπτώσεις τις στέλναμε παντού σ' όλον τον κόσμο στους φίλους και ανταποκριτές μας, κάθε φορά που επρόκειτο για εσωτερικές υποθέσεις του σχηματιζόμενου κομμουνιστικού κόμματος. Σ' αυτές τις εγκύκλιες καταπιανόμασταν κάποτε και με την ίδια την Ενωση. Ετσι, λχ, ένας νεαρός Βεστφαλός σπουδαστής, ο Χέρμαν Κρίγκε, που πήγε στην Αμερική, παρουσιάστηκε εκεί σαν απεσταλμένος της Ενωσης, συνεταιρίστηκε με τον παλαβό Χάρο Χάρινγκ για να προκαλέσει με τη βοήθεια της "Ενωσης μιαν ανατροπή στη Νότια Αμερική και ίδρυσε μιαν εφημερίδα, που στο όνομα της Ενωσης κήρυχνε έναν πληθωρικό αισθηματικό κομμουνισμό, που βασιζόταν στην «αγάπη» και ξεχείλιζε από αγάπη. Επιτεθήκαμε αμέσως ενάντιά του με μια εγκύκλιο που δεν έμεινε χωρίς αποτέλεσμα. Ο Κρίγκε εξαφανίστηκε από τη σκηνή της Ενωσης.

Αργότερα ήρθε ό Βάιτλινγκ στις Βρυξέλλες. Αλλά δεν ήταν πια ο αφελής νεαρός κάλφας ράφτης που, ξαφνιασμένος για τις ικανότητές του, προσπαθεί να ξεκαθαρίσει στο μυαλό του ποια θα είναι άραγε η όψη μιας κομμουνιστικής κοινωνίας. Ηταν ο μεγάλος άνθρωπος που εξαιτίας της ανωτερότητάς του τον καταδίωκαν από φθόνο, που μυριζόταν παντού αντιπάλους, κρυφούς εχθρούς, παγίδες. Ηταν ο προφήτης που τον κυνηγούσαν από χώρα σε χώρα, ο άνθρωπος πού είχε στην τσέπη του έτοιμη τη συνταγή για την πραγματοποίηση της βασιλείας των ουρανών στη γη, και που υποψιαζόταν τον καθένα ότι ήταν έτοιμος να του την κλέψει. Είχε κιόλας τσακωθεί με τους ανθρώπους της Ενωσης στο Λονδίνο, το ίδιο δεν μπόρεσε να τα ταιριάξει με κανένα στις Βρυξέλλες, όπου ιδιαίτερα ο Μαρξ και η γυναίκα του τον μεταχειρίστηκαν με σχεδόν υπεράνθρωπη υπομονή. Ετσι, ύστερα από λίγο, πήγε στην Αμερική, για να δοκιμάσει εκεί την τύχη του σαν προφήτης.

Ολα αυτά τα περιστατικά συντέλεσαν στην αθόρυβη ανατροπή που έγινε στην Ενωση και ειδικά στους Λονδρέζους καθοδηγητές. Καταλάβαιναν όλο και πιο καθαρά την ανεπάρκεια των κομμουνιστικών αντιλήψεων που επικρατούσαν ως τότε, τόσο του γαλλικού πρωτογόνου κομμουνισμού της ισότητας, όσο και του κομμουνισμού του Βάιτλινγκ. Η αναγωγή του κομμουνισμού από τον Βάιτλινγκ στον πρωταρχικό χριστιανισμό - όσο μεγαλοφυείς λεπτομέρειες και αν υπάρχουν στο «Ευαγγέλιό» του «των φτωχών αμαρτωλών» - είχε σαν αποτέλεσμα στην Ελβετία να πέσει το κίνημα πρώτα στα χέρια τρελών, σαν τον Αλμπρεχτ, και κατόπι σε εκμεταλλευτές ψευτοπροφήτες, σαν τον Κούλμαν. Ο «αληθινός σοσιαλισμός» που τον διέδιδαν μερικοί λογοτέχνες, και που ήταν μετάφραση γαλλικών σοσιαλιστικών επινοήσεων σε παραφθαρμένα χεγκελιανά γερμανικά και συναισθηματικά ονειροπολήματα αγάπης (βλ. το κεφάλαιο για το γερμανικό ή «αληθινό» σοσιαλισμό στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο») - αυτός ό σοσιαλισμός, που τον έμπασαν στην Ενωση ο Κρίγκε, και το διάβασμα των σχετικών συγγραμμάτων, έπρεπε να προκαλέσει κιόλας την αηδία στους παλιούς επαναστάτες της Ενωσης εξαιτίας της αδυναμίας του που σαλιάριζε. Μπρος στο γεγονός ότι δε στηρίζονταν πουθενά οι ως τότε θεωρητικές αντιλήψεις, και μπρος στις παρεκκλίσεις στην πράξη, που προέρχονταν από το γεγονός αυτό, έβλεπαν στο Λονδίνο όλο και πιο πολύ ότι είχαμε δίκιο ο Μαρξ κι εγώ με την καινούρια θεωρία μας. Η αντίληψη αυτή υποβοηθήθηκε αναμφισβήτητα από το γεγονός ότι ανάμεσα στους Λονδρέζους καθοδηγητές βρίσκονταν τώρα δυο άνθρωποι που ξεπερνούσαν σημαντικά όσους αναφέραμε σε ικανότητα θεωρητικής κατανόησης: ο μινιατουρίστας ζωγράφος Καρλ Πφάιντερ, από τη Χάιλμπρον, και ο ράφτης Γκεόργκ Εκάριους, από τη Θουριγγία.

Για την αναδιοργάνωση της Ενωσης

Κοντολογίς, την άνοιξη του 1847 ήρθε στις Βρυξέλλες ο Μολ και παρουσιάστηκε στον Μαρξ, και αμέσως κατόπιν στο Παρίσι σε μένα, για να μας καλέσει για μιαν ακόμα φορά στο όνομα των συντρόφων του να μπούμε στην Ενωση. Οπως έλεγαν, είχαν πειστεί γενικά τόσο για την ορθότητα των αντιλήψεών μας, όσο και για την ανάγκη να απαλλάξουν την Ενωση από τις παλιές συνωμοτικές παραδόσεις και μορφές. Αν θέλαμε να μπούμε στην Ενωση θα μας δινόταν ή ευκαιρία σε ένα συνέδριο της Ενωσης να αναπτύξουμε τον κριτικό μας κομμουνισμό με ένα μανιφέστο που θα δημοσιευόταν κατόπιν σαν μανιφέστο της Ενωσης. Επίσης θα μπορούσαμε να συμβάλουμε για να αντικατασταθεί ή απαρχαιωμένη οργάνωση της Ενωσης με μια καινούρια, συγχρονισμένη και προσαρμοσμένη στο σκοπό οργάνωση.

Δεν αμφιβάλλαμε καθόλου ότι έστω και μόνον για την προπαγάνδα χρειαζόταν μια οργάνωση μέσα στη γερμανική εργατική τάξη και ότι αυτή η οργάνωση, εφόσον δε θα είχε απλώς τοπική σημασία έπρεπε να ήταν μυστική ακόμα και έξω από τη Γερμανία. Μα ή Ενωση ήταν ακριβώς μια τέτοια οργάνωση. Ακόμα, όλα όσα επικρίναμε ως τότε στην Ενωση, τα απαρνούνταν τώρα οι εκπρόσωποί της σαν λαθεμένα, ενώ εμάς τους ίδιους μάς καλούσαν να συνεργαστούμε στην αναδιοργάνωση της Ενωσης. Μπορούσαμε να πούμε όχι; Και βέβαια δεν μπορούσαμε. Ετσι μπήκαμε στην Ενωση. Ο Μαρξ σχημάτισε στις Βρυξέλλες από τους πιο στενούς φίλους μας μια κοινότητα της Ενωσης, ενώ εγώ παρακολουθούσα τις τρεις παρισινές κοινότητες.

Το καλοκαίρι του 1847 έγινε το πρώτο Συνέδριο της Ενωσης στο Λονδίνο, όπου ο Β. Βολφ αντιπροσώπευε την κοινότητα των Βρυξελλών, και εγώ τις παρισινές. Εδώ πριν απ' όλα έγινε η αναδιοργάνωση της Ενωσης. Επίσης καταργήθηκαν τώρα όλα τα παλιά μυστικοπαθή ονόματα πού παρέμεναν ακόμα από την εποχή του συνωμοτισμού. Η Ενωση οργανώθηκε σε κοινότητες, περιφέρειες, καθοδηγητικές περιφέρειες, κεντρικά όργανα και συνέδριο και ονομαζόταν στο έξης: «Ενωση, των Κομμουνιστών». «Σκοπός της Ενωσης είναι το γκρέμισμα της αστικής τάξης, η κυριαρχία του προλεταριάτου, η κατάργηση της παλιάς αστικής κοινωνίας που βασίζεται στις ταξικές αντιθέσεις και η ίδρυση μιας καινούριας κοινωνίας χωρίς τάξεις και χωρίς ατομική ιδιοκτησία» - αυτά λέει το πρώτο άρθρο. Η ίδια η οργάνωση ήταν πέρα για πέρα δημοκρατική, με εκλεγμένες αρχές που μπορούσαν να καθαιρεθούν οποιαδήποτε στιγμή, και μόνον έτσι μπήκε φραγμός ενάντια σ' όλες τις συνωμοτικές διαθέσεις που επιδίωκαν τη δικτατορία, και η Ενωση έγινε - τουλάχιστον για ομαλές ειρηνικές περιόδους - μια καθαρά προπαγανδιστική εταιρία. Αυτό το καινούριο καταστατικό - έτσι δημοκρατικά γίνονταν τώρα όλα - υποβλήθηκε στις κοινότητες για να το συζητήσουν. Και αφού συζητήθηκε εκεί, το συζήτησε άλλη μια φορά το δεύτερο Συνέδριο και ψηφίστηκε από αυτό οριστικά στις 8 του Δεκέμβρη 1847...

Το δεύτερο Συνέδριο έγινε τον ίδιο χρόνο στα τέλη Νοέμβρη - αρχές Δεκέμβρη. Σ' αυτό παραβρέθηκε και ο Μαρξ που υποστήριξε σε διεξοδικές συζητήσεις - το Συνέδριο βάσταξε τουλάχιστον δέκα μέρες - την καινούρια θεωρία. Ολες οι αντιρρήσεις και αμφιβολίες παραμερίστηκαν τελικά, οι καινούριες αρχές έγιναν ομόφωνα δεχτές και ανέθεσαν στον Μαρξ και σε μένα να επεξεργαστούμε το Μανιφέστο. Αυτό έγινε αμέσως κατόπιν. Λίγες βδομάδες πριν από την επανάσταση του Φλεβάρη στάλθηκε στο Λονδίνο για εκτύπωση. Από τότε το Μανιφέστο έκανε το γύρο του κόσμου, μεταφράστηκε σε όλες σχεδόν τις γλώσσες και σήμερα ακόμα χρησιμεύει στις πιο διαφορετικές χώρες σαν οδηγός του προλεταριακού κινήματος. Στη θέση του παλιού συνθήματος της Ενωσης: «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια», μπήκε το καινούριο μαχητικό προσκλητήριο: «Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε», που διακήρυξε ανοιχτά το διεθνιστικό χαρακτήρα του αγώνα. Δεκαεφτά χρόνια αργότερα αυτό το μαχητικό σύνθημα αντηχούσε σ' όλο τον κόσμο σαν προσκλητήριο μάχης της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών, και σήμερα το αγωνιστικό προλεταριάτο όλων των χωρών το έχει γραμμένο στη σημαία του.

Ξέσπασε η επανάσταση του Φλεβάρη. Το κεντρικό όργανο του Λονδίνου μεταβίβασε αμέσως τις δικαιοδοσίες του στην καθοδηγητική περιφέρεια των Βρυξελλών. Ομως η απόφαση αυτή έφτασε σε μια στιγμή που στις Βρυξέλλες επικρατούσε κιόλας πραγματική κατάσταση πολιορκίας και ειδικά οι Γερμανοί δεν μπορούσαν να κάνουν συγκέντρωση πουθενά. Ετοιμαζόμασταν ακριβώς τότε να πάμε όλοι στο Παρίσι και έτσι αποφάσισε το καινούριο κεντρικό όργανο να διαλυθεί κι αυτό, να μεταβιβάσει όλες τις πληρεξουσιότητές του στον Μαρξ και να τον εξουσιοδοτήσουν να συγκροτήσει άμεσα στο Παρίσι ένα καινούριο κεντρικό όργανο. Μόλις είχαν αποχωριστεί οι πέντε άνθρωποι που πήραν αυτή την απόφαση (3 του Μάρτη 1848), μπήκε η Αστυνομία στην κατοικία του Μαρξ, τον συνέλαβε και την επόμενη μέρα τον υποχρέωσε να φύγει στη Γαλλία, ακριβώς εκεί δηλ. που ήθελε να πάει.

Σε λίγο ξανασυναντηθήκαμε όλοι στο Παρίσι. Εκεί συντάχθηκε το παρακάτω ντοκουμέντο, που το υπέγραψαν τα μέλη του καινούριου κεντρικού Οργάνου, που κυκλοφόρησε σ' όλη τη Γερμανία και από το οποίο και σήμερα πολλοί μπορούν να μάθουν ακόμα κάτι:

Διεκδικήσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Γερμανία8

1. Ολη η Γερμανία ανακηρύχνεται ενιαία, αδιαίρετη δημοκρατία.

3. Οι αντιπρόσωποι του λαού θα είναι έμμισθοι για να μπορεί και ο εργάτης να παρακάθεται στο κοινοβούλιο του γερμανικού λαού.

4. Γενικός εξοπλισμός του λαού.

...

7. Ολα τα ηγεμονικά και τα άλλα φεουδαρχικά αγροτικά χτήματα, όλα τα μεταλλεία, τα ορυχεία, κλπ., μεταβάλλονται σε κρατική ιδιοκτησία. Σ' αυτά τα αγροκτήματα η γεωργία θα γίνεται σε μεγάλη κλίμακα και με τα πιο σύγχρονα βοηθητικά μέσα της επιστήμης, προς όφελος του συνόλου.

8. Οι υποθήκες πάνω σε χτήματα χωρικών χαρακτηρίζονται όλες κρατική ιδιοκτησία. Οι τόκοι αυτών των υποθηκών θα πληρώνονται από τους χωρικούς στο κράτος.

9. Στις περιοχές όπου είναι αναπτυγμένο το σύστημα της μίσθωσης της γης, η γαιοπρόσοδος ή το αντίτιμο της μίσθωσης θα πληρώνεται σαν φόρος στο κράτος.

11. Ολα τα μεταφορικά μέσα: σιδηρόδρομοι, διώρυγες, ατμόπλοια, δρόμοι, ταχυδρομεία κλπ., τα παίρνει στα χέρια του το κράτος. Μετατρέπονται σε κρατική ιδιοκτησία και μπαίνουν στη διάθεση των απόρων τάξεων.

14. Περιορισμός του κληρονομικού δικαιώματος.

15. Καθιέρωση μεγάλων προοδευτικών φόρων και κατάργηση των φόρων πάνω στην κατανάλωση.

16. Ιδρυση εθνικών εργαστηρίων. Το κράτος εγγυάται σ' όλους τους εργάτες τη συντήρησή τους και φροντίζει για τους ανίκανους για εργασία.

17. Γενική δωρεάν λαϊκή εκπαίδευση.

Συμφέρον του γερμανικού προλεταριάτου, της τάξης των μικροαστών και μικροχωρικών είναι να εργαστούμε με όλη την ενεργητικότητα για να εφαρμοστούν τα παραπάνω μέτρα. Γιατί μονάχα με την πραγματοποίησή τους τα εκατομμύρια των εργαζομένων, που στη Γερμανία τους εκμεταλλεύονται ως τώρα μια χούφτα άνθρωποι και που θα προσπαθήσουν να τους κρατήσουν και στο μέλλον στην καταπίεση, θα μπορέσουν ν' αποχτήσουν τα δικαιώματά τους και την εξουσία που τους ανήκει, σαν δημιουργοί όλου του πλούτου.

Η Επιτροπή

Καρλ Μαρξ, Καρλ Σάπερ, Χ. Μπάουερ, Φ. Ενγκελς, Γ. Μολ, Β. Βολφ.

«Οχι» στην εξαγωγή της επανάστασης

Στο Παρίσι επικρατούσε τότε η μανία των επαναστατικών λεγεώνων. Ισπανοί, Ιταλοί, Βέλγοι, Ολλανδοί, Πολωνοί, Γερμανοί, σχημάτιζαν ομάδες για να λευτερώσουν τις πατρίδες τους. Αρχηγοί της γερμανικής λεγεώνας ήταν οι Χέρβεργκ, Μπέρνστετ και Μποερνστάιν. Επειδή αμέσως υστέρα από την επανάσταση όλοι οι ξένοι εργάτες δεν έμεναν μονάχα χωρίς δουλιά, μα και υποβάλλονταν σε περιορισμούς από τον πληθυσμό, ήταν μεγάλη ή συρροή σ' αυτές τις λεγεώνες. Η καινούρια κυβέρνηση βρήκε στις λεγεώνες αυτές ένα μέσο να απαλλαγεί από τους ξένους εργάτες και τους χορηγούσε l' tape du soldat, δηλ. καταλύματα και ένα επίδομα από 50 λεπτά την ήμερα για την πορεία ίσαμε τα σύνορα. Εκεί, ο υπουργός των Εξωτερικών ο ρήτορας Λαμαρτίνος, που τα μάτια του έτρεχαν πάντα δάκρυα από τη συγκίνηση, έβρισκε στο μεταξύ την ευκαιρία να τους προδίνει στις κυβερνήσεις τους.

Αντιδράσαμε με τον πιο αποφασιστικό τρόπο ενάντια σ' αυτό το επαναστατικό παιχνίδι. Μια εισβολή στη Γερμανία που βρισκόταν τότε σε ζύμωση και που θα έμπαζε την επανάσταση αναγκαστικά απ' έξω, θα ισοδυναμούσε με τρικλοποδιά στην επανάσταση μέσα στην ίδια τη Γερμανία, με το δυνάμωμα των κυβερνήσεων και με την παράδοση ανυπεράσπιστων των ίδιων των λεγεωνάριων - γι' αυτό εγγυόταν ο Λαμαρτίνος - στα γερμανικά στρατεύματα. Και όταν αργότερα νίκησε η επανάσταση στη Βιέννη και στο Βερολίνο, η λεγεώνα δεν είχε πια κανένα νόημα. Είχαν όμως αρχίσει και έτσι συνεχιζόταν το παιχνίδι.

Ιδρύσαμε μια γερμανική Κομμουνιστική Λέσχη, όπου συνιστούσαμε στους εργάτες να μην πηγαίνουν στη λεγεώνα, αλλά αντίθετα, να γυρίσει ο καθένας χωριστά στην πατρίδα του και να δουλέψει εκεί για το κίνημα. Ο παλιός μας φίλος Φλοκόν, που ήταν μέλος της προσωρινής κυβέρνησης, φρόντιζε να έχουν οι εργάτες που στέλναμε εμείς τις ίδιες ευκολίες στο ταξίδι, πού είχαν και οι λεγεωνάριοι. Ετσι στείλαμε πίσω στη Γερμανία τριακόσιους με τετρακόσιους εργάτες και ανάμεσα σ' αυτούς τη μεγάλη πλειοψηφία των μελών της Ενωσης.

Οπως ήταν εύκολο να προβλέψουμε, αποδείχτηκε ότι, μπρος στο κίνημα των λαϊκών μαζών που ξέσπασε τώρα, η Ενωση ήταν ένας πολύ αδύνατος μοχλός. Τα τρία τέταρτα των μελών της Ενωσης, που κατοικούσαν πριν στο εξωτερικό, επιστρέφοντας στην πατρίδα άλλαζαν τόπο διαμονής. Ετσι στο μεγαλύτερό τους μέρος διαλύονταν οι κοινότητες, και γι' αυτό και τα μέλη έχαναν κάθε επαφή με την Ενωση. Μερικοί απ' αυτούς, οι πιο φιλόδοξοι, ούτε καν προσπάθησαν ν' αποκαταστήσουν αυτή την επαφή, αλλά άρχιζε ο καθένας στην περιοχή του και από ένα μικρό ξεχωριστό κίνημα για δικό του λογαριασμό. Τέλος, ήταν τόσο διαφορετικές οι συνθήκες σε κάθε κρατίδιο, σε κάθε επαρχία, σε κάθε πόλη, που η Ενωση δεν ήταν σε θέση να κάνει τίποτα άλλο από το να δίνει μονάχα ολότελα γενικές οδηγίες, που όμως μπορούσαν να δοθούν πολύ καλύτερα με τον Τύπο. Με λίγα λόγια, από τη στιγμή που έλειψαν οι αίτιες που έκαναν αναγκαία τη μυστική Ενωση, έπαυσε και η μυστική Ενωση να έχει σαν τέτοια κάποια σημασία. Αυτό όμως μπορούσε να ξαφνιάσει λιγότερο απ' όλα εκείνους που μόλις είχαν αφαιρέσει από αυτή τη μυστική Ενωση και το τελευταίο ίχνος συνωμοτικού χαρακτήρα.

Επιτέλεσε την αποστολή της

Οτι όμως η Ενωση ήταν ένα θαυμάσιο σχολείο επαναστατικής δράσης, αποδείχτηκε τώρα. Στο Ρήνο, όπου η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου» πρόσφερε ένα σταθερό κέντρο, στο Νασάου, στο Ράινεσεν κλπ, βρίσκονταν παντού μέλη της Ενωσης επικεφαλής του άκρου-δημοκρατικού κινήματος. Το ίδιο και στο Αμβούργο. Στη Νότια Γερμανία αποτελούσε εμπόδιο η επικράτηση της μικροαστικής δημοκρατίας. Στο Μπρεσλάου δρούσε με μεγάλη επιτυχία, ίσαμε το καλοκαίρι του 1848, ο Βίλχελμ Βολφ, που βγήκε στη Σιλεσία αναπληρωματικό μέλος του Κοινοβουλίου της Φρανκφούρτης. Τέλος, στο Βερολίνο, ο στοιχειοθέτης Στέφαν Μπορν, πρώην ενεργό μέλος της Ενωσης στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, ίδρυσε την «Εργατική Συναδέλφωοη» που διαδόθηκε αρκετά και διατηρήθηκε ως το 1850. Ο Μπορν ήταν ένας νεαρός με πολύ ταλέντο, που βιάστηκε ωστόσο να αναδειχτεί πολιτική προσωπικότητα και «συναδελφώθηκε» με κάθε καρυδιάς καρύδι μόνο και μόνο για να μαζέψει γύρω του κόσμο, και δεν ήταν καθόλου ο άνθρωπος που θα μπορούσε να φέρει την ενότητα μέσα στις συγκρουόμενες τάσεις και να φωτίσει το χάος. Γι' αυτό, στις επίσημες ανακοινώσεις του Συλλόγου του, οι απόψεις μπερδεύονται σε ένα ανακάτεμα του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» μαζί με συντεχνιακές αναμνήσεις και συντεχνιακές επιθυμίες, με κομμάτια από τις απόψεις του Λουί Μπλαν και του Προυντόν, με την υπεράσπιση των προστατευτικών δασμών κλπ. Κοντολογίς, οι άνθρωποι αυτοί θέλανε να ευχαριστήσουν όλους (Allen alles sein). Οργανώνανε ειδικά απεργίες, συνδικαλιστικές ενώσεις, παραγωγικούς συνεταιρισμούς και ξεχνούσαν ότι το ζήτημα ήταν πριν απ' όλα να καταχτήσουν πρώτα με πολιτικές νίκες το πεδίο που πάνω σ' αυτό μονάχα θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνιμα τέτοια πράγματα. Και όταν οι νίκες της αντίδρασης ανάγκασαν τους αρχηγούς της Συναδέλφωσης να νιώσουν την ανάγκη να συμμετάσχουν άμεσα στον επαναστατικό αγώνα, τότε φυσικά τους εγκατέλειψε η καθυστερημένη μάζα που είχαν συγκεντρώσει γύρω τους...

Με τα γεγονότα της 13ης του Ιούνη 1849 στο Παρίσι, με την ήττα των γερμανικών εξεγέρσεων του Μάη και με την καταστολή της ουγγρικής επανάστασης από τους Ρώσους, έκλεισε μια μεγάλη περίοδος της επανάστασης, του 1848. Αλλά η νίκη της αντίδρασης για την ώρα δεν ήταν καθόλου οριστική. Επιβαλλόταν η αναδιοργάνωση των σκορπισμένων επαναστατικών δυνάμεων και μαζί μ' αυτές και της Ενωσης. Οι περιστάσεις απαγόρευαν πάλι, όπως πριν από το 1848, κάθε φανερή οργάνωση του προλεταριάτου. Επρεπε λοιπόν ξανά να οργανωθούμε μυστικά.

Το φθινόπωρο του 1849 συγκεντρώθηκαν πάλι στο Λονδίνο τα περισσότερα μέλη των προηγούμενων κεντρικών οργάνων και συνεδρίων. Ελειπαν μονάχα ο Σάπερ και ο Μολ...

Αναδιοργανώθηκε λοιπόν η Ενωση, βγήκε η «Προσφώνηση» του Μάρτη του 1850... και στάλθηκε ο Χάινριχ Μπάουερ σαν απεσταλμένος στη Γερμανία...

Η Ενωση άρχισε να παίζει καθοδηγητικό ρόλο στους εργατικούς, αγροτικούς και γυμναστικούς συλλόγους σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι έπαιζε πριν από το 1848... Η Ενωση ήταν αναμφισβήτητα η μόνη επαναστατική οργάνωση, που είχε σημασία στη Γερμανία.

Σε τι όμως θα χρησίμευε αυτή η οργάνωση, αυτό εξαρτιόταν κυρίως από το αν θα πραγματοποιούνταν οι προσδοκίες για μια νέα άνοδο της επανάστασης. Και η άνοδος αυτή γινόταν κατά τη διάρκεια του 1850 όλο και πιο απίθανη και μάλιστα αδύνατη. Η βιομηχανική κρίση του 1847, πού είχε προετοιμάσει την επανάσταση του 1848, είχε ξεπεραστεί. Αρχισε μια νέα πρωτόφαντη ως τότε περίοδος βιομηχανικής άνθησης. Για όποιον είχε μάτια και μπορούσε να τα μεταχειριστεί έπρεπε να ήταν ξεκάθαρο, ότι η επαναστατική θύελλα του 1848 βαθμιαία ξεθύμαινε.

«Με τη γενική αυτή άνθηση, μέσα στην οποία οι παραγωγικές δυνάμεις της αστικής κοινωνίας αναπτύσσονται τόσο πλουσιοπάροχα, όσο αυτό είναι γενικά δυνατό μέσα στις αστικές σχέσεις δεν μπορεί να γίνει λόγος για πραγματική επανάσταση. Μια τέτοια επανάσταση είναι δυνατή μόνο σε περιόδους, όπου οι δυο αυτοί παράγοντες, οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις και οι αστικές παραγωγικές μορφές, έρχονται σε αντίφαση μεταξύ τους. Οι διάφοροι καυγάδες στους οποίους επιδίδονται τώρα οι αντιπρόσωποι των ξεχωριστών ομάδων του ηπειρωτικού κόμματος της τάξεως και που εκθέτουν η μια ομάδα την άλλη, όχι μονάχα δε δίνουν καθόλου αφορμή για νέες επαναστάσεις, μα, αντίθετα, μπορούν και γίνονται γιατί η βάση των κοινωνικών σχέσεων είναι προσωρινά τόσο ασφαλής και, κάτι που δεν ξέρει η αντίδραση, τόσο αστική. Πάνω σ' αυτή τη βάση θα τσακιστούν τόσο σίγουρα όλες οι προσπάθειες της αντίδρασης να σταματήσει την αστική ανάπτυξη, όσο και όλη η ηθική αγανάχτηση και όλες οι ενθουσιώδικες διακηρύξεις των δημοκρατών». Αυτά γράψαμε ο Μαρξ και εγώ στην «Ανασκόπηση απ' το Μάη ίσαμε τον Οχτώβρη 1850» στη «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου, Πολιτικο-οικονομική Επιθεώρηση», V και VI τεύχοι, Αμβούργο, 1850, σελ. 153.

Αυτή όμως η ψύχραιμη αντίληψη της κατάστασης αποτελούσε αίρεση για πολλούς ανθρώπους... η επιφυλακτικότητα που υποστηρίξαμε δε συμφωνούσε με τις ιδέες αυτών των ανθρώπων. Επρεπε να προσχωρήσουμε στην κατασκευή επαναστάσεων. Εμείς αρνηθήκαμε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο. Επακολούθησε η διάσπαση. Τη συνέχεια μπορεί να τη διαβάσει κανένας στις «Αποκαλύψεις». Υστερα ακολούθησε η σύλληψη πρώτα του Νότγιουνγκ, ύστερα του Χάουπτ στο Αμβούργο που εξελίχθηκε σε προδότη, γιατί πρόδωσε τα ονόματα των κεντρικών οργάνων της Κολωνίας και που τον προετοίμαζαν μάλιστα για κύριο μάρτυρα στη δίκη...

Με τη δίκη της Κολωνίας κλείνει αυτή ή πρώτη περίοδος του γερμανικού κομμουνιστικού εργατικού κινήματος. Αμέσως μετά την καταδίκη διαλύσαμε την Ενωση μας...

1. Μπαμπουβισμός. θεωρία του Γάλλου ουτοπικού σοσιαλιστή Μπαμπέφ στην εποχή της γαλλικής αστικής επανάστασης στα τέλη του 18ου αιώνα
2. Γαλλική μυστική οργάνωση οπαδών της επαναστατικής συνωμοσίας
3. Αποτυχημένο επαναστατικό πραξικόπημα στο Παρίσι που καθοδηγήθηκε από τον Μπλανκί
4. Γερμανική εφημερίδα
5. Επανάσταση που ξέσπασε στη Γαλλία στα 1848
6. Δημοκρατική Εταιρία. Οργάνωση στις Βρυξέλλες που συμμετείχαν οι Βέλγοι δημοκράτες και πρόσφυγες από άλλες χώρες που έμεναν στο Βέλγιο. Ιδρύθηκε στα 1847
7. «Μεταρρυθμιστής». Καθημερινή εφημερίδα που εκδιδόταν στο Παρίσι από το 1843 ως το Γενάρη του 1850
8. Ο Ενγκελς αναφέρει εδώ τα σπουδαιότερα σημεία των «Διεκδικήσεων».