ΤΡΟΤΣΚΙ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης του ΛΕΩΝ ΤΡΟΤΣΚΙ καταχωρήθηκε από την παγκόσμια κριτική ανάμεσα στα μεγάλα, τα μνημειακά έργα που γράφτηκαν στο κύλισμα των αιώνων. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις "Αλλαγή" σε δύο ογκώδης τόμους εκ των οποίων ο πρώτος έχει τελείως εξαντληθεί. Η Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης του Τρότσκι μεταφράστηκε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες γιατί αγκαλιάζει σε όλο του το βάθος και το πλάτος ένα ιστορικό γεγονός κολοσσιαίο και πρωτοφανέρωτο που γεμίζει μια ολόκληρη εποχή, μα και γιατί ο συγγραφέας σφυρηλατεί εδώ έναν καινούργιο τρόπο ιστοριογραφίας - καταλυτικό, θα λέγαμε - όπου οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι οι κοινωνικές τάξεις και ομάδες κι όπου τα πρόσωπα, μεγάλα είτε μικρά, συνδέονται με βαθύτερες, αντικειμενικές τάσεις στη μια ή την άλλη κατεύθυνση, και διαποτίζονται απ΄ αυτές. Έρχεται ύστερα ο συνθετικός στοχασμός του συγγραφέα με τις άφταστες γενικεύσεις του πού διαπερνάει σα σιδερογροθιά ολόκληρο το ιστορικό υλικό και το στήνει σε τρανό κι αρμονικό οικοδόμημα - θεμέλιο και επιστέγασμα μαζί. Άλλο γνώρισμα του έργου είναι το γνήσια επικό στυλ που ξεχωρίζει το συγγραφέα ανάμεσα σε όλους τους σύγχρονους και παλαιότερους ιστορικούς. Η τέχνη του λόγου συζευγμένη με τα πράγματα, δεν έρχεται εδώ να εξωραΐσει, να φτιασιδώσει, να μυθοποιήσει, μα εναρμονίζεται σε δραματική πυκνότητα με τον κοσμογονικό κραδασμό του γεγονότος. Το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ δημοσιεύει σήμερα τον πρόλογο του βιβλίου, που έχει κάνει ο ίδιος ο συγγραφέας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τους δυο πρώτους μήνες του 1917 η Ρωσία ήταν ακόμα μοναρχία των Ρομανόφ. Οχτώ μήνες αργότερα οι μπολσεβίκοι κρατούσαν κιόλας το τιμόνι, αυτοί που αγνοούσανε ολότελα στην αρχή του χρόνου και πού οι αρχηγοί τους, τη στιγμή που ανέβαιναν στην εξουσία, μένανε με την κατηγορία της έσχατης προδοσίας. Δε θα μπορούσαμε να βρούμε στην ιστορία άλλο παράδειγμα μιας τόσο απότομης μεταστροφής, προπαντός αν δεν ξεχνάμε πώς πρόκειται για ένα έθνος από εκατόν πενήντα εκατομμύρια ψυχές. Είναι φανερό ότι τα γεγονότα του 1917 - μ΄ όποιον τρόπο κι αν τα αντικρίζει κανείς - αξίζει να μελετηθούν.

H ιστορία μιας επανάστασης, όπως και κάθε ιστορία, οφείλει πρώτ΄ απ΄ όλα να αφηγηθεί αυτό που έγινε και να μας πει πώς έγινε. Όμως αυτό δε φτάνει. Από την ίδια την αφήγηση πρέπει να βγαίνει καθαρά γιατί τα πράγματα έγιναν έτσι κι όχι αλλιώς. Τα γεγονότα δε θα μπορούσαν να θεωρηθούν σαν μια αλυσίδα από περιπέτειες, ούτε να βελονιαστούν πάνω στο στημόνι μιας προκαθορισμένης ηθικής. Πρέπει να συμμορφώνονται με το δικό τους λογικό νόμο. Στην ανακάλυψη αυτού του εσώτερου νόμου ο συγγραφέας βλέπει το χρέος του.

Το πιο αδιαφιλονίκητο γνώρισμα της επανάστασης είναι η άμεση επέμβαση των μαζών στα ιστορικά γεγονότα. Συνηθισμένα, το κράτος, μοναρχικό είτε δημοκρατικό, εξουσιάζει το έθνος, η ιστορία γίνεται από τους ειδικούς του επαγγέλματος: μονάρχες, υπουργούς, γραφειοκράτες, κοινοβουλευτικούς, δημοσιογράφους. Όμως, στις αποφασιστικές καμπές, όταν το παλιό καθεστώς γίνεται ανυπόφορο για τις μάζες, τότε αυτές σπάνε τους φράχτες που τις χωρίζουν από τον πολιτικό στίβο, ανατρέπουν τους πατροπαράδοτους εκπρόσωπούς τους και, μ΄ αυτή τους την επέμβαση, δημιουργούν το ξεκίνημα για ένα καινούργιο καθεστώς. Αν αυτό είναι καλό ή κακό, ας το κρίνουν οι ηθικολόγοι. Όσο για μάς, παίρνουμε τα γεγονότα όπως παρουσιάζονται, μέσα στο αντικειμενικό τους ξετύλιγμα. Η ιστορία της επανάστασης είναι για μας πριν απ΄ όλα η ιστόρηση της βίαιης εισβολής των μαζών στην περιοχή όπου ρυθμίζονται τα δικά τους πεπρωμένα.

Σε μιαν επαναστατημένη κοινωνία, οι τάξεις βρίσκονται σε διαπάλη. Είναι ωστόσο ολοφάνερο ότι οι μεταβολές που παρουσιάζονται, ανάμεσα στην αρχή και στο τέλος της επανάστασης, στις οικονομικές βάσεις της κοινωνίας και στην κοινωνική υπόσταση {substratum} των τάξεων, δεν αρκούν καθόλου να εξηγήσουν την πορεία της ίδιας της επανάστασης, που μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα ρίχνει κάτω προαιώνιους θεσμούς, δημιουργεί καινούργιους για να τους ανατρέψει και πάλι. Η δυναμική των επαναστατικών γεγονότων καθορίζεται άμεσα από γοργές μεταλλαγές, έντονες και παθητικές, στην ψυχολογία των τάξεων που έχουν συγκροτηθεί πριν από την επανάσταση.

Πραγματικά, η κοινωνία δεν αλλάζει τους θεσμούς της ανάλογα με τις ανάγκες της, όπως ο τεχνίτης ανανεώνει τα εργαλεία πάνω της σαν κάτι θεμελιωμένο για πάντα. Για δεκαετίες, η αντιπολιτευτική κριτική δε χρησιμεύει παρά σαν ασφαλιστική δικλείδα στη δυσαρέσκεια των μαζών και είναι όρος για τη σταθερότητα του κοινωνικού συστήματος. Λ.χ, τέτοια είναι κατ΄ αρχή η αξία της σοσιαλδημοκρατικής κριτικής. Χρειάζονται περιστάσεις ολότελα εξαιρετικές, ανεξάρτητες από τη θέληση των ατόμων και των κομμάτων, για να απαλλαγούν οι δυσαρεστημένοι από τα δεσμά του συντηρητικού πνεύματος και να οδηγηθούν οι μάζες στην εξέγερση.

Κατά συνέπεια, οι γοργές μεταβολές στη γνώμη και στο θυμικό των μαζών, σε καιρό επανάστασης, δεν προέρχονται από την ευλυγισία και την ευκινησία της ανθρώπινης ψυχής, μα από το βαθύ συντηρητισμό της. Οι ιδέες και οι κοινωνικές σχέσεις βρίσκονται σε χρόνια καθυστέρηση απέναντι στις καινούργιες αντικειμενικές συνθήκες, ως τη στιγμή που σωριάζονται σαν σε κατακλυσμό, κι απ΄ αυτό προκύπτουν, σε καιρό επανάστασης, ανατινάγματα σαν έργο των "δημαγωγών".

Οι μάζες δε ρίχνονται στην επανάσταση με ένα ολοέτοιμο σχέδιο κοινωνικής αλλαγής, μα με το στυφό αίσθημα ότι δε μπορούν πια να υποφέρουν άλλο το παλιό καθεστώς. Μόνον ο διευθυντικός κύκλος της τάξης τους κατέχει ένα πολιτικό πρόγραμμα, που χρειάζεται ωστόσο να επαληθευτεί από τα γεγονότα και να επιδοκιμαστεί από τις μάζες. Το ουσιαστικό πολιτικό προτσέσο μιας επανάστασης βρίσκεται ίσα-ίσα σε τούτο, ότι η τάξη αποχτάει συνείδηση των προβλημάτων που βάζει η κοινωνική κρίση, και ότι οι μάζες προσανατολίζονται ενεργά σύμφωνα με τη μέθοδο των διαδοχικών προσεγγίσεων. Οι διάφοροι σταθμοί του επαναστατικού προτσέσου, επισφραγισμένοι με την προβολή κομμάτων ολοένα και πιο ριζοσπαστικών, εκφράζουν τη σταθερά ενισχυμένη προώθηση των μαζών προς τα αριστερά όσο αυτή η ορμή δε σπάει πάνω σε αντικειμενικά εμπόδια. Τότε αρχίζει η αντίδραση: απογοήτευση μέσα σε ορισμένους κύκλους της επαναστατικής τάξης, πολλαπλασιασμός των αδιάφορων και, κατά συνέπεια, στερέωση των αντεπαναστατικών δυνάμεων. Αυτό είναι το σχήμα των παλιών επαναστάσεων.

Μονάχα με τη μελέτη των πολιτικών προτσέσων μέσα στις μάζες μπορεί να κατανοήσει κανείς το ρόλο των κομμάτων και των ηγετών που δε θέλουμε καθόλου ν΄ αγνοούμε. Αποτελούν στοιχείο του προτσέσου όχι αυτόνομο μα πολύ σημαντικό. Χωρίς διευθυντική οργάνωση η ενέργεια των μαζών θα διασκορπιζόταν όπως ο ατμός που δεν είναι κλεισμένος μέσα σ΄ ένα κύλινδρο με έμβολο. Ωστόσο η κίνηση δεν προέρχεται ούτε από τον κύλινδρο ούτε από το έμβολο, μα από τον ατμό. Oι δυσκολίες που συναντάει κανείς στη μελέτη των μεταβολών στη συνείδηση των μαζών σε καιρό επανάστασης είναι ολοφάνερες. Οι καταπιεζόμενες τάξεις κάνουν ιστορία στα εργοστάσια, στους στρατώνες, στους κάμπους και στους δρόμους. Όμως δεν έχουν καθόλου τη συνήθεια να σημειώνουν στο χαρτί αυτό που κάνουν. Οι περίοδες όπου τα κοινωνικά πάθη φτάνουν στην υπέρτατη έντασή τους, αφήνουν γενικά ελάχιστο τόπο στη θεώρηση και στις περιγραφές. Όλες οι Μούσες, ακόμα και η πληβειακή Μούσα της δημοσιογραφίας, μ΄ όλο που έχει γερά πλευρά, δυσκολεύονται να ζήσουν σε καιρό επανάστασης. Κι ωστόσο η θέση του ιστορικού δεν είναι καθόλου απελπιστική. Οι σημειώσεις είναι λειψές, σκόρπιες, τυχαίες. Όμως, στο φως των γεγονότων, αυτά τα κομμάτια μας επιτρέπουνε συχνά να μαντέψουμε την κατεύθυνση και το ρυθμό του προτσέσου. Καλά ή κακά, ένα επαναστατικό κόμμα βασίζει την τακτική του εκτιμώντας τις μεταβολές στη συνείδηση των μαζών. Η ιστορική διαδρομή του μπολσεβικισμού μαρτυράει πώς μια τέτοια εκτίμηση, τουλάχιστο συνολικά, ήταν δυνατή. Γιατί λοιπόν αυτό που είναι προσιτό σ΄ έναν επαναστάτη πολιτικό, μέσα στις περιδινήσεις της πάλης, δε θάταν προσιτό αναδρομικά σ΄ έναν ιστορικό;

Ωστόσο οι διεργασίες που γίνονται στη συνείδηση των μαζών δεν είναι ούτε αυτόνομες ούτε ανεξάρτητες. Όσο κι αν αυτό δεν αρέσει στους ιδεαλιστές και στους εκλεκτικούς, η συνείδηση καθορίζεται από τους γενικούς όρους της ύπαρξης. Μέσα στις ιστορικές περιστάσεις όπου διαμορφώθηκε η Ρωσία, με την οικονομία της, τις τάξεις της, την κρατική της εξουσία, μέσα στην επιρροή που ασκήθηκε πάνω της από τις ξένες δυνάμεις, πρέπει να περικλείνονται οι πρωταρχές της Επανάστασης του Φλεβάρη και της αντικαταστάτριας της - της Επανάστασης του Οκτώβρη. Στο μέτρο όπου φαίνεται εξαιρετικά αινιγματικό πώς μια καθυστερημένη χώρα έφερε πρώτη στην εξουσία το προλεταριάτο, είναι ανάγκη προηγούμενα να αναζητήσουμε το μίτο του αινίγματος στον ιδιότυπο χαρακτήρα αυτής της χώρας, δηλαδή σε κείνο που την ξεχωρίζει από τις άλλες χώρες.

Οι ιστορικές ιδιομορφίες της Ρωσίας και το ειδικό τους βάρος χαρακτηρίζονται στα πρώτα κεφάλαια αυτού του βιβλίου που περιέχουν μια συνοπτική έκθεση για την εξέλιξη της ρωσικής κοινωνίας και τις εσώτερες δυνάμεις της. Θα θέλαμε να ελπίζουμε ότι η αναπόφευκτη σχηματικότητα αυτών των κεφαλαίων δε θα καταπονήσει τον αναγνώστη. Στη συνέχεια του έργου θα βρούμε τις ίδιες κοινωνικές δυνάμεις σε πλήρη δράση. Αυτό το έργο δε βασίζεται διόλου πάνω σε προσωπικές αναμνήσεις. Το περιστατικό ότι ο συγγραφέας πήρε μέρος στα γεγονότα δεν τον απάλλαξε καθόλου από την υποχρέωση να θεμελιώσει την αφήγησή του πάνω σε ντοκουμέντα αυστηρά ελεγμένα. Ο συγγραφέας μιλάει για τον εαυτό του, στο μέτρο που αναγκάζεται από την πορεία των γεγονότων, στο "τρίτο πρόσωπο". Και δεν πρόκειται για απλό φιλολογικό σχήμα: ο υποκειμενικός τόνος, αναπόφευκτος σε μιαν αυτοβιογραφία ή σε απομνημονεύματα, θάταν απαράδεκτος σε μια ιστορική μελέτη.

Ωστόσο από το γεγονός ότι ο συγγραφέας πήρε μέρος στην πάλη, του είναι φυσικά πιο εύκολο να κατανοήσει όχι μόνο την ψυχολογία των πρωταγωνιστών, ατόμων και ομάδων, μα και την εσώτερη αλληλουχία των γεγονότων. Αυτό το πλεονέκτημα μπορεί να δώσει θετικά αποτελέσματα, μ΄ έναν όρο ωστόσο: ότι δε θα περιοριστεί κανείς στις μαρτυρίες της μνήμης του στα μικρά όπως και στα μεγάλα πράγματα, στην έκθεση των γεγονότων, όσο και σχετικά με τα κίνητρα και τις ψυχικές καταστάσεις. Ο συγγραφέας πιστεύει πώς όσο εξαρτιόταν απ΄ αυτόν, λογάριασε αυτό τον όρο. Μένει ένα ζήτημα - της πολιτικής θέσης του συγγραφέα που με την ιδιότητά του σαν ιστορικός στέκεται στην άποψη που είχε όταν έπαιρνε μέρος στα γεγονότα. Ο αναγνώστης, εννοείται, δεν είναι υποχρεωμένος να συμμεριστεί τις πολιτικές απόψεις του συγγραφέα, που ο τελευταίος αυτός δεν έχει κανένα λόγο ν΄ αποκρύψει. Όμως ο αναγνώστης μπορεί με το δίκιο του νάχει την απαίτηση από ένα ιστορικό έργο να είναι όχι η απολογία μιας πολιτικής θέσης, μα μια παρουσίαση του πραγματικού προτσέσου της επανάστασης εσώτερα θεμελιωμένη. Ένα ιστορικό έργο δεν ανταποκρίνεται ακέραια στον προορισμό του παρά μόνο όταν τα γεγονότα αναπτύσσονται από σελίδα, μέσα σ΄ όλη τη φυσική αναγκαιότητά τους.

Είναι απαραίτητο γι΄ αυτό να παρέμβει η αμεροληψία του ιστορικού, όπως τη λένε; Κανένας δεν έχει εξηγήσει ακόμα καθαρά σαν τι μπορεί να είναι αυτό. Αναφέρεται συχνά ένας αφορισμός του Κλεμανσώ που λέει πως η επανάσταση πρέπει να παίρνεται "συνολικά". Αυτό είναι το πολύ πολύ μια έξυπνη υπεκφυγή: γιατί πώς να διακηρύξεις ότι είσαι οπαδός ενός συνόλου που κλείνει ουσιαστικά μέσα του τη διαίρεση; Αυτό το λόγο του Κλεμανσώ, του τον υπαγόρευσε ως ένα μέρος κάποια ντροπή για πρόγονους πάρα πολύ αποφασιστικούς, κι ως ένα μέρος η δυσφορία του απόγονου μπροστά στις σκιές τους.

Ένας από τους αντιδραστικούς ιστορικούς και, γι΄ αυτό, από τους πολύ δαχτυλοδειχτούμενους της σύγχρονης Γαλλίας, ο Λουϊ Μαντλέν, που συκοφάντησε τόσο, σαν άνθρωπος του σαλονιού, τη μεγάλη Επανάσταση - δηλαδή τη γένεση του γαλλικού έθνους - υποστηρίζει πώς ο ιστορικός πρέπει ν΄ ανεβαίνει πάνω στα τείχη της απειλούμενης πολιτείας και να κοιτάζει από κεί τους πολιορκητές όσο και τους πολιορκούμενους. Μόνον έτσι, λέει, θάφτανε κανείς στη "δικαιοσύνη που συμφιλιώνει". Ωστόσο τα έργα του κ. Μαντλέν αποδείχνουν πώς αν σκαρφαλώνει πάνω στα τείχη που χωρίζουνε τα δυό στρατόπεδα, το κάνει μόνο με την ιδιότητα του ανιχνευτή της αντίδρασης. Ευτυχώς που πρόκειται εδώ για αλλοτινά στρατόπεδα, γιατί σε καιρό επανάστασης είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να στέκεσαι πάνω στα τείχη. Άλλωστε, τη στιγμή του κινδύνου οι ποντίφηκες της "δικαιοσύνης που συμφιλιώνει" μένουν συνήθως κλεισμένοι στα σπίτια τους περιμένοντας να δουν προς τα πού θα γείρει η ζυγαριά.

Ο σοβαρός και προικισμένος με κριτική αίσθηση αναγνώστης δεν έχει ανάγκη από τη δολερή αμεροληψία που θα του πρόσφερε το κύπελλο του συμφιλιωτικού πνεύματος, κορεσμένο από μια γερή δόση δηλητήριο, από ένα κατακάθι αντιδραστικού μίσους, μα του χρειάζεται η καλή επιστημονική πίστη που, για να εκφράσει τις συμπάθειές του και τις αντιπάθειές του, ειλικρινείς και όχι μασκαρεμένες, ζητάει να στηριχτεί πάνω σε μια τίμια μελέτη των γεγονότων, πάνω στον έλεγχο των πραγματικών σχέσεων ανάμεσα στα γεγονότα, πάνω στην εκδήλωση του ορθολογισμού που υπάρχει μέσα στο ξετύλιγμα των γεγονότων. Εδώ μόνο είναι δυνατή η ιστορική αντικειμενικότητα, και είναι τότε ολότελα αρκετή, γιατί επαληθεύεται και επιβεβαιώνεται όχι από τις καλές προθέσεις του ιστορικού - που αποτελούν, άλλωστε, εγγύηση γι΄ αυτό - μα από την αποκάλυψη του εσώτερου νόμου του ιστορικού προτσέσου.

Οι πηγές αυτού του έργου βρίσκονται σε πολυάριθμες περιοδικές εκδόσεις, εφημερίδες και επιθεωρήσεις, αναμνήσεις, πρακτικά και άλλα ντοκουμέντα, μερικά χειρόγραφα, μα που στο μεγαλύτερό τους μέρος δημοσιεύτηκαν από το Ινστιτούτο Ιστορίας της Επανάστασης, στη Μόσχα και στο Λένινγκραντ. Θεωρήσαμε περιττό να δώσουμε παραπομπές που το πολύ πολύ θα κούραζαν τον αναγνώστη. Ανάμεσα στα ιστορικά βιβλία που έχουν το χαρακτήρα συνολικής μελέτης, χρησιμοποιήσαμε κυρίως τους δυο τόμους Δοκίμια πάνω στην Ιστορία της Οκτωβριανής Επανάστασης (Μόσχα-Λένινγκραντ 1927). Αυτά τα δοκίμια, γραμμένα από διάφορους συγγραφείς, δεν έχουν όλα την ίδια αξία, περιέχουν όμως, όπως και νάναι, άφθονα ντοκουμέντα σχετικά με τα γεγονότα.

Όλες οι χρονολογίες που δίνονται σ΄ αυτό το έργο σημειώνονται σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο, δηλαδή είναι δεκατρείς μέρες πίσω από το παγκόσμιο ημερολόγιο που έχει υιοθετηθεί τώρα από τα σοβιέτ. Ο συγγραφέας ήταν αναγκασμένος να ακολουθήσει το ημερολόγιο που ήταν σε χρήση την εποχή της Επανάστασης. Δε θάταν βέβαια δύσκολο να μεταφέρουμε τις ημερομηνίες στο νεότερο ημερολόγιο. Όμως μια τέτοια ενέργεια, παραμερίζοντας ορισμένες δυσκολίες, θα δημιουργούσε σοβαρότερες. Η ανατροπή της μοναρχίας έχει περάσει στην ιστορία με το όνομα Επανάσταση του Φλεβάρη. Κι όμως, σύμφωνα με το δυτικό ημερολόγιο, αυτό το γεγονός ξετυλίχτηκε το Μάρτη. Κάποια ένοπλη διαδήλωση ενάντια στην ιμπεριαλιστική πολιτική της Προσωρινής Κυβέρνησης σημειώθηκε στην ιστορία με το όνομα "Απριλιανά", ενώ, σύμφωνα με το δυτικό ημερολόγιο, έγινε το Μάη. Για να μη σταθούμε σε άλλα ενδιάμεσα γεγονότα και χρονολογίες, ας σημειώσουμε μόνο ότι η Επανάσταση του Οκτώβρη έγινε, για την Ευρώπη, το Νοέμβρη. Όπως βλέπει κανείς, το ίδιο το ημερολόγιο έχει πάρει το χρώμα των γεγονότων και ο ιστορικός δε μπορεί να απαλλαγεί από τις επαναστατικές χρονολογίες με απλές αριθμητικές πράξεις. Ας μην ξεχνάει ο αναγνώστης ότι πριν από την κατάργηση του βυζαντινού ημερολόγιου, η Επανάσταση χρειάστηκε να καταργήσει τους θεσμούς που ήθελαν να το διατηρήσουν.

Πρίγκηπος, 14 Νοέμβρη 1930